Nawrız

Nawrız (parsı tilinde نوروز — „jańa kún“) — báhár bayramı hám de parıs hám túrkiy xalıqlarında jańa jıldıń birinshi kúni. „Nawrız“ sózi parsı tilinen awdarma qılınǵanda, „jańa kún“ mánisin beredi. Iran, sonday-aq, Oraylıq Aziya hámKavkazda Nawrız 21-mart kúni, Qazaqstanda bolsa 22-martta nıshanlanadı.

Nawrız Arqa yarım sharda báhárdiń baslanıwı sıpatında, kún-tún teńlesken kún (marttıń 20, 21 yakı 22-de) baslanadı. Ayırım xalıqlar báhár máwsiminiń keliwin tabiyattıń oyanıwı menen baylanıstıradı, usı múnásibet penen bayramlar ótkizedi, onı jańa jıldıń bashlanıwınday bayram qıladı. Áyyem zamanlardan bashlap Ázerbayjan, Ózbekstan, Iran, Awǵanstan, Tájikstan hám jáne kóplep arqa úlkelerde báhárdiń — jańa jıldıń keliwin bayramlar menen qarsı aladı. Marttıń 21-sánesi Iran hám Awǵanstanda rásmiy kalendardıń dástlepki birinshi kúni esaplanadı.

2009 -jıl 30 -sentyabde Nawrız UNESCO tárepinen mádeniy miyraslar dizimine kiritilgen, 2010 -jıl 23-fevralda bolsa BMT Bas Assambleyasınıń 64-sessiyasında 21-mart „Xalıq aralıq Nawrız kúni“ dep daǵaza etildi. Ele de bul bayram xalıqlar ortasında keń kólemde dawam etip kelmekte.

Bayramnıń ulıwma klassifikaciyası

Nawrız áyyemgi,keń geografik hám onı nıshanlaw waqtındaǵı túrli dáwirleri sebepli,mádeniy miyrastıń túrliligin óz ishine aladı.Ol „Nawrız Jamshid“in ańlatqan Irannıń tań qalǵanday shahı Jamshid hám sol sıyaqlı ańızlarǵa tiykarlanǵan kóplegen mádeniy forma hám súwretlerden shólkemlesken.

Soǵan uqsas ańız hind mifologiyasında da bar bolıp tabıladı, bunnan tısqarı „Bózqurt“ atlı túrk ańızında, „Bıraq Nawrız“ Iran ańızında, Awǵanstan hám Orta Aziya mámleketleri ańızlarında Nanex Nawrız Amoo Nawrızdı kútedi, lekin jańa jıl kirip kelgeninde uyıqlap qaladı. Amoo Nawrız ol uyıqlap jatqanında kelip ketedi. Bul waqıya hár jılı tákirarlana beredi. Bul ańızlar gónergen sıyaqlı sezilse de, olar búgingi kúnde mádeniyatımızda ushırasıp turadı. Ertekler, epik qosıqlar, „Nawrız qosıqları“ dep atalatuǵın eski qosıqlar menen birge, búgingi kúnde Nawrız dástúrinen aldın hám keyin kitap, jurnal, internette baspadan shıǵarılǵan shayırlar hám radio, televidenieda aytatuǵın muzıka : áyyemgi hám eski Iran muzıkasında arnawlı namalar hám qosıqlar ámeldegi bolıp, olar „Naz-e Nawrız“, „Yaad-e Nawrız“, „Nawrız-e Xordak“, „Nawrız-e Xara“ hám „Nawrız-e Saba“ dep ataladı. Osmanlı túrk imperiyasında da soǵan uqsas nama hám muzıkalar shıqqan. Basqa Nawrızlarda bul dástúrge baylanıslı kóplegen nama hám muzıkalar bar. „Nawrız“, „Múbárek“, „Shahmaylar“, „Súmelek“, „Baysheshek“, „Biynápshe gúli“ sıyaqlı folklor qosıqlaları Ózbekstanda búgingi kúnde de ataqlı. Házirde jergilikli, milliy hám hátte milletlerara konsertlerde aytılatuǵın Nawrızǵa baylanıslı -qosıqları bar. Bunnan tısqarı, „Molla Mamajan“ awǵan qosıǵı júdá ataqlı bolıp, Mazarı Sharıfte, Iran, Tájikstanda da aytıladı.