Pedagogika

Pedagogika (gr. 'παῖς', paіda — bala, gr. 'ἄγω', gogos — jeteklewshi) termini áyyemgi bolıp, „bala jeteklewshi“ degen mánisti bildiriwshi grekshe „paydogogos“ sózinen kelip shıqqan. Tariyxıy dereklerdiń kórsetiwinshe, áyyemgi Gretsiyada óz xojayınınıń balaların aylandırǵan, ıqtıyat etken, áskeriy sheberlikti úyretgen tárbiyashını, yaǵnıy qullardı „pedagog“ (bala jeteklewshi ) dep ataǵan. Keyinirek bolsa, arnawlı oqıtılǵan hám pedagoglıqtı ózine kásip qılıp alǵan insanlardı pedagog dep atap baslaǵan.

Pedagogika (grekshe.paidagogike) — tárbiya, tálim hám de sıpatlama beriwdiń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin úyreniwshi pánler kompleksi. Pedagogikalıq institutları hám ayırım basqa oqıw orınlarında qánigelik dástur tiykarında úyreniletuǵın oqıw predmeti de pedagog dep júritiledi. Pedagogika pán retinde bala tárbiyasınıń teoriyalıq tiykarları menen shuǵıllanǵan. Zamanagóy pedagog balalar menen birgelikte úlkenlerdiń de oqıw-tárbiyalıq, mádeniy hám de ruwxıy-bilimlendiriw tárbiyası menen shuǵıllanıwın názerde tutadı. Ózbekstan Respublikasında Pedagoglarǵa bárkámal shaxs ruwxıylıqtı qáliplestiriwdiń tiykarǵı quralı retinde jantasıldı.

Pedagog tárbiya procesiniń nizamlıqları, quramı jáne onı shólkemlestiriw mexanizmlerin izertleydi, tárbiyalıq hám oqıw jumıslarınıń mazmunı, principlerı, olardı shólkemlestiriw forma, usıl hám de principlerin belgilep beredi.

Shaxstı tárbiyalaw, oqıtıw hám qáliplestiriw pedagogtıń tiykarǵı funkciyası esaplanadı. Shaxstı tárbiyalaw pedagogikadaǵı tiykarǵı túsinik sanalıp, shańaraq hám jámiyettiń bárkámal shaxstı qáliplestiriwge jóneltirilgen birgeliktegi iskerligin ańlatadı. Tárbiya járdeminde insan shaxsınıń ruwxıy táreplerin qarar taptırıw názerde tutıladı. Dúnyaǵa kózqaras, ıqtıqat, jaqsı is, gózzallıq, jaqsılıq, ádillik ideyalarına itibarlıq penen qaraw hám kónlikpelerdiń shaxs sıpatına aylantırılıw tárbiya járdeminde ǵana ámelge asırıladı. Insanlar arasında jasaw, ómirde turmıs keshiriw hám iskerlik kórsetiw ushın zárúr bolǵan bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler jıyındısın ózlestiriwge qaratılǵan iskerlik oqıtıw túsinigin bildiredi. Oqıtıw nátiyjesinde shaxs zárúrli bilimler menen támiyinlenip, keleside túrli dárejedegi arnawlı maǵlıwmattı alıw imkaniyatına iye boladı. Tárbiyalaw hám oqıtıw nátiyjesinde insanda arnawlı bir shaxs sapaları qáliplestiriledi. Shaxs tárbiyalaw hám oqıtıw arqalı ózinde aldın bolmaǵan ruwxıy-intellektuallıq sapalarǵa iye boladı. Bul jaǵday shaxstıń omiri dawamında úzliksiz dawam etedi hám onıń rawajlanıwına faktor boladı.

Insan hám onı qáliplestiriwge tiyisli pán retinde pedagogika filosofiya, etika, estetika, mádeniyattanıw, psixologiya, ekonomika, siyasattanıw, demografiya, tarıyx, ádebiyat, medicina, matematika hám basqa pánler menen tıǵız baylanıslı. Pedagogika páni hám ámeliyatı rawajlanıwında bul pánlerdiń teoriyalıq tiykarları, izertlew metodları, ilimiy juwmaqlardı anıqlaw, analiz qılıw hám de ulıwmalastırıw usıllarınan paydalanadı.

Pedagogikada tálim hám tárbiya processleriniń qaysı táreplerin úyreniwden kelip shıǵatuǵın bir qansha tarawdıń hám bólimler bar. Oqıtıwdıń maqseti, wazıypaları, principlerı, usılları menen shuǵıllanatuǵın tarawı didaktika bolıp tabıladı. Shaxstıń etikalıq sapaların quram taptırıw, ol jaǵdayda ıqtıqat, dúnyaqaras, etika sıyaqlı ruwxıy táreplerdi qáliplestiriw máselelerin pedagogikanıń tárbiya teoriyası hám ámeliyatı tarmaǵı óz ishine aladı. Tálim-tárbiyanı shólkemlestiriw, qáliplestiriw hám onı basqarıw sıyaqlı shólkemlestirilgen pedagogikalıq jumıslar nızamlıǵı pedagogikanıń maktep tarawı tárepinen islep shıǵıladı. Pedagogika bárháma arnawlı bir jastaǵı, málim turmıslıq hám aqılıy tájiriybege iye bolǵan insanlar menen is kóredi. Sol sebepli de pedagogikanıń nizamlıqların belgilewde tálim-tárbiya alıwshınıń jas ózgesheliklerin esapqa alıw sheshiwshi áhmiyetke iye.

Ayırım oqıw pánlerin oqıtıw nızamlıqları hám usılların úyretiwshi metodika (tadris) pánleri de pedagogikanıń tarawları esaplanadı. Bularǵa salıstırǵanda didaktika ulıwma metodika esaplanadı hám hár bir bólek predmeti metodikası jeke didaktika esaplanadı. Biraq bul shegaralanıw ádewir shártlidur. Sonıń ushın, ádebiyat oqıtıw metodikası didaktikaǵa salıstırǵanda jeke didaktika esaplanadı, áyne waqıtta, ol mumtaz ádebiyat tarıyxın úyreniw metodikası, sırt el ádebiyatın úyreniw metodikası, xalıq awızeki dóretiwshiligin úyreniw metodikasına salıstırǵanda ulıwma metodika wazıypasın atqaradı. Jeke metodikalar ulıwma didaktikaǵa tayanǵan hám onıń teoriyalıq ulıwmalasqanına tiykarlanǵan halda ǵana rawajlana aladı. Áyne waqıtta, hár bir anıq pánge qollanılǵan didaktikalıq nızamlıqlar sol oqıw predmetin oqıtıw tájiriybesindegi ayrıqshalıq penen bayıtıladı, ulıwma táreplerdi anıqlastırıladı, hár bir ayrıqshalıqta oqıtıwdıń universal tárepleri kórinedi.

Ádebiyatı

• Pedagogika, T., 1996; Ózbek pedagogikası tarıyxı, T., 1997; Qurbonov Sh., Seytxalilov E., Kadrlartayyorlash milliy dásturi: pedagogik tadqiqotlar yónalishi va muammolari, T., 1999; Ózbek pedagogikasi antologiyasi [tuzuvchilar: K. Hoshimov, S. Ochil], 1-, 2-j.lar, T., 1995, 1999.

Qazaqbay Yóldoshev .

Tarıyx

Frensis Bekon

Pedagogika haqqında dáslepki pikirler filosofiya, diniy ilimler sistemasında, siyasattanıwda, huqıqtanıwda ádebiyatta rawajlandı. XII-ásirdiń basında bólek ilim bólim ajıralıp shıqtı. F.Bekon hám Ya.Komenskiylardıń kitaplarında pedagogikanıń rawajlanıwına úlken úles qosılǵan. Olardıń izinen D.Lokk, Jan Jak Russo, I.Pestalotssi, I.Gerbard, A.Disterverglar óz úleslerin qosadı. Orta ásirlerde jaslarǵa bilim beriw hám tárbiyalaw diniy oraylardıń qolında boldı. Keyinirek gildeylik mektepler ashıla baslandı.

Maqseti

Pedagogika pániniń predmeti, oqıtıwdıń tálim-tárbiyanıń zamanagóy nızamlıqları, mazmunı, usılları, quralları menen insanlardı, jaslardı, qánigelerdi qurallandıratuǵın pán bolǵanlıǵı ushın onıń metodologikalıq tiykarları maqset hám wazıypaları dúnyanıń material-ruwxıy rawajlanıwında shaxs kámalı muwapıqlıǵı nizamlıqları hám mámlekettiń zamanagóy siyasatınan kelip shıǵadı. Ózbekstan Respublikasınıń tálim nızamında-tálim mámleket social rawajlanıwında ústindur dep belgilep qoyılǵan.

Tanıqlı pedagoglar (dúnya júzinde)

Platon, Rafael súwreti

• Konfutsiy (551 d.n.e — 479 d.n.e)
• Kvintilian (35 n.e.- 96 n.e.)
• Erazm Rotterdamskiy (1465 — 1536)
• Yan Amos Komenskiy (1592 — 1670)
• Djon Lokk (1632 — 1704)
• Mixail VasilevichLomonosov (1711-1765)
• Iogann Genrix Pestalotssi (1746-1827)
• Fridrix Fryobel (1782 — 1852)
• Adolf Disterveg (1790 — 1866)
• Nikolay Ivanovich Pirogov (1810 — 1881)
• Gerbert Spenser (1820 — 1903)
• Konstantin Dmitrievich Ushinskiy (1824-1871)
• Lev Nikolaevich Tolstoy (1828 — 1910)
• Georg Kershenshteyner (1854 — 1932)
• Djon Dyui (1859 — 1952)
• Mariya Montessori (1870-1952)
• Stanislav Teofilovich Shatskiy (1878 — 1934)
• Korchak Yanush (1878-1942)
• Pavel Petrovich Blonskiy (1884 — 1941)
• Anton Semyonovich Makarenko (1888 — 1939)

Siltemeler

• http://www.ziyonet.uz[sayt ishlemeydi]
• Pedagogika. (Maʼruzalar matni. Prof. N.Gaybullayev redaktorı). T. „Universitet“. 1999.
• Ózbekstan Respublikasınıń „Tálim tuwrısında“ǵı nızamı. T, 1997.
• Ózbekstan Respublikası „Kadrlar tayyarlash Milliy dásturi“. T, 1997.
• I. Karimov. „Bárkamal áwlad — Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı“. T. 1997.
• I.Karimov. „Danıshpan xalqımnıń bekkem sabırına isenemen“. T. 2000.
• Ózbek pedagogikası tarıyxı. (Qollanba. professor A.Zunnunov redartorı). T. „Oqıtıwshı“. 1997.
• Pedagogika. (Qollanba. A Munavvarov redaktorı) T."Oqıtıwshı" 1996.
• Pedagogika. (Qollanba. professor A.Ilina redaktorı). M. 1984.
• Ochilov M. Universitetler sistemasında pedagog kadrlar tayarlaw mashqalaları. „Tálim hám tárbiya“ jurnalı. 1997. 5-6 san.