Qasım Áwezov

Qasım Áwezov
Tuwılǵan sánesi	1897
Qaytıs bolǵan sánesi	13-oktyabr 1938(1938-10-13)
Dóretiwshilik túri	poeziya, dramaturgiya

Qasım Áwezov (1897-1938) Qaraqalpaqstannıń mádeniyatın, ádebiyatın, dóretiwshiligin rawajlandırıwda belgili jámiyetlik isker, jazıwshı, dáslepki jurnalist sıpatında úlken úles qostı. Ol qarqalpaq ádebiyatın, ásirese dramaturgiyasın qáliplestiriwshilerdiń biri. Bul iste tek shólkemlestiriwshi emes, al dáslepki qaraqalpaq dramasınıń dóretiwshisi.

Qasım Áwezov 1897-jılı Shımbay rayonındaǵı házirgi Keńes sovxozınıń Kirov atındaǵı bóliminde tuwılǵan. 1920-30-jılları Qaraqalpaqstanda, Qazaqstanda, Moskvada basshı orınlarda kóp jıllar islewine baylanıslı Q.Áwezov bir qansha rus jazıwshıları menen Qazaqstan hám Orta Aziya jazıwshıları menen tanısıp, pikir almasıp, óziniń dóretiwshilik isine tájiriybe toplaydı.

Qasım Áwezov 1925-jılı 16-jılǵı Shımbay waqıyası haqqında "Каракалпакстан к 10-летию Казахстана" (Alma-ata, 1930), "Qaraqalpaqstan mádeniyatı gúllenip rawajlanıw jolında" (1934) taǵı basqa miynetler jazadı. 1928-1932-jılları Qaraqalpaqstan jazıwshılar birlespesiniń jumısına aktiv qatnasadı. Onıń dramalıq bólimine basshılıq etedi. 1932-jılı 19-iyun qararı menen Qaraqalpaqstan oblastlıq partiya komiteti QarAPP tı tarqatıp, Qaraqalpaqstan jazıwshılarınıń shólkemlestiriw komitetin dúzip, oǵan Qasım Áwezov baslıq, A.Begimov juwaplı xatker etip saylanadı.

Q.Áwezov A.S.Pushkinniń "Evgeniy Onegin" romanın awdarıwdı baslap, onnan ayrım úzindiler járiyalaydı. A.Nawayınıń "Farhad hám Shiyrin" dástanın awdarıwǵa qatnasadı. Hamza Hákimzada Niyaziydiń qosıqlarınan awdarmalar daǵazalap baradı. Molerdiń "Skapenniń hiylesi" komediyasın basqa da bir qatar kórkem ádebiy shıǵarmaların balalar ushın seriyalarınan kóp shıǵarmalardı rus tilinen qaraqalpaq tiline awdardı.

30-jıllardıń bas gezinde Q.Áwezov "Sapar qaraqalpaq" kinostsenariyin jazadı. Bunda 1916-jıllardaǵı Shımbay waqıyası menen Qaraqalpaqstandaǵı awdarıspaq jıllarındaǵı turmıs súwretlenedi.

"Tilek jolında" shıǵarması Q.Áwezovtıń da, qaraqalpaq dramaturgiyasınıń da baslaması boldı. Dramanıń qısqasha mazmunı tómendegishe: Shıǵarmada miynetkesh xalıqtın awır turmısı real beriledi. Esim sinder bolısınıń puxaraları Sayeke, Aynazar, Qabıl, Ayxan hám basqalar hár tárepleme eziwden, azaplanıwdan ábden tarıǵadı. Suwsızlıqtan eginleri quwrap, ashlıqtan boldırǵan olardı Esim japtıń ılaylı qazıwı haldan taydıradı. Olar ózleriniń kem-kem qıyınlap baratırǵan kún korisi tuwralı zamannıń, el basqarıwshılardıń ádilsizligi tuwralı ayta baslaydı. Bunıń ústine olardıń arasına birinen soń biri aqsaqaldıń jasawılı Salıq Óndiriyage, Qalmurat baydıń jalpıldaǵı Mádemin diyxanlardıń baydan alǵan qarızın ósimi menen qaytarıp alıwǵa, Quaxmet iyshannıń suwpısı Turım qayır-sadaqa ushın pul jıynawǵa keledi hám barı-joǵın tıńlamay olardı urıp-sógip azaplaydı. Bul sıyaqlı hádden tıs jónsizlikler qazıwshılardıń ashıqtan-ashıq narazılıǵın keltirip shıǵaradı. Kóp uzamay-aq bul narazılıq aktiv gúres xáreketi menen almasadı. Olar qarız pul hám salıqlardı tólewden bas tartıp, kelgen jasawıllardı quwıp saladı. Usınday waqıya shiyelenisken waqıtta qazıyashılardıń arasına márdikarǵa hár jeti úyden bir adam alıw haqqında Shımbay uezdi baslıǵınıń pármanı kelip jetedi. Bul xabar olar arasında jańa baslap tutanıp kiyatırǵan gúres otınıń birden layalap alısıwına sebepshi boladı. Sáyeke basqarǵan qazıwshılar toparı Arzımbet bolıstıń úyine topılıp barıp, onıń ózin, janındaǵı bay, iyshan hám hámeldarları menen qosa urıp jıǵadı, tutqınǵa aladı. Ǵázebi qaynaǵan xalıq Shımbayǵa basıp keledi, keńeslerdi qıyratadı. Uezd baslıǵı pristavtı óltiredi. Biraq kóterilis oraydan shaqırtılǵan patsha soldatları tárepinen qan tógispe menen bastırıladı, onıń basshıları tutqınǵa alınıp, Tórtkúldiń túrmesine qamaladı. Pesa ólim jazasına húkim etilgen kóterilis basshılarınıń Qızıl áskerler tárepinen azat etiliwin kórsetiw menen tamamlanadı. Onda qarapayım xalıq tilinen sheber paydalanǵanı bayqaladı. Aysha, Qabıl, Qudıyar personajları daralanǵan halında kórinbeydi. Geybir personajlardıń sózleri uzaq sozılıp ketedi. Stilistikalıq kemshilikler, túsiniksiz sózler ushırasadı. Pesa ayrım kemshiliklerine qaramastan, dáslepki qaraqalpaq draması sıpatında joqarı bahalanıp kelmekte.

Shayırdıń qosıqları siyasiy mazmunǵa iye, súren-shaqırıqlarǵa qurılǵan. "Ulyanov-Lenin" (1924), "Qayta saylawda" (1927), "Miynet" (1930), "ábdiqádir", "Bayramgul Ayımbetova" (1932), "Quyash" (1936) qosıqları usınday mazmunǵa iye. "Aydın", "Erkin kól" degen at penen shayır shıǵarmaları 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basında qaraqalpaq hám rus tillerinde basıldı.

Onıń kólemli poeziyalıq shıǵarması "Qazıw" lirikalıq poeması. Poema 1935-jılı Qızketken kanalınıń ashılıw saltanatına arnalıp jazılǵan. Onda abadan turmıstıń girewi bolǵan suw ushın xalqımızdıń mashaqatlı miyneti súwretlengen. Poema shaqırıq, súren, publitsistikalıq ruwxta jazılǵan.