Qasım Áwezov

Tuwılǵan sánesi	1897
Qaytıs bolǵan sánesi	13-oktyabr 1938(1938-10-13)

Qasım Áwezov (1897-1938) Qaraqalpaqstannıń mádeniyatın, ádebiyatın, dóretiwshiligin rawajlandırıwda belgili jámiyetlik isker, jazıwshı, dáslepki jurnalist sıpatında úlken úles qostı. Ol qarqalpaq ádebiyatın, ásirese dramaturgiyasın qáliplestiriwshilerdiń biri. Bul iste tek shólkemlestiriwshi emes, al dáslepki qaraqalpaq dramasınıń dóretiwshisi.

Qasım Áwezov 1897-jılı Shımbay rayonındaǵı házirgi Keńes sovxozınıń Kirov atındaǵı bóliminde tuwılǵan. 1920-30-jılları Qaraqalpaqstanda, Qazaqstanda, Moskvada basshı orınlarda kóp jıllar islewine baylanıslı Q.Áwezov bir qansha rus jazıwshıları menen Qazaqstan hám Orta Aziya jazıwshıları menen tanısıp, pikir almasıp, o'ziniń dóretiwshilik isine tájiriybe toplaydı.

Qasım Áwezov 1925-jılı 16-jılǵı Shımbay waqıyası haqqında "Каракалпакстан к 10-летию Казахстана" (Alma-ata, 1930), "Qaraqalpaqstan mádeniyatı gúllenip rawajlanıw jolında" (1934) taǵı basqa miynetler jazadı. 1928-1932-jılları Qaraqalpaqstan jazıwshılar birlespesiniń jumısına aktiv qatnasadı. Onıń dramalıq bo'limine basshılıq etedi. 1932-jılı 19-iyun qararı menen Qaraqalpaqstan oblastlıq partiya komiteti QarAPP tı tarqatıp, Qaraqalpaqstan jazıwshılarınıń shólkemlestiriw komitetin du'zip, oǵan Qasım Áwezov baslıq, A.Begimov juwaplı xatket etip saylanadı.

Q.Áwezov A.S.Pushkinniń "Evgeniy Onegin" romanın awdarıwdı baslap, onnan ayrım úzindiler járiyalaydı. A.Nawayınıń "Farhad hám Shiyrin" dástanın awdarıwǵa qatnasadı. Hamza Hákimzada Niyaziydin qosıqlarınan awdarmalar daǵazalap baradı. Molerdin "Skapenniń hiylesi" komediyasın basqa da bir qatar ko'rkem ádebiy shıg'armaların balalar ushın seriyalarınan ko'p shıǵarmalardı rus tilinen qaraqalpaq tiline awdardı.

30-jıllardıń bas gezinde Q.Áwezov "Sapar qaraqalpaq" kinostsenariyin jazadı. Bunda 1916-jıllardaǵı Shımbay waqıyası menen Qaraqalpaqstandaǵı awdarıspaq jıllarındaǵı turmıs súwretlenedi.

"Tilek jolında" shıǵarması Q.Áwezovtıń da, qaraqalpaq dramaturgiyasınıń da baslaması boldı. Dramanıń qısqasha mazmunı tómendegishe: Shıǵarmada miynetkesh xalıqtın awır turmısı real beriledi. Esim bolısınıń puxaraları Sayeke, Aynazar, Qabıl, Ayxan hám basqalar hár tárepleme eziwden, azaplanıwdan ábden tarıg'adı. Suwsızlıqtan eginleri quwrap, ashlıqtan boldırg'an olardı Esim japtıń ılaylı qazıwı haldan taydıradı. Olar o'zleriniń kem-kem qıyınlap baratırg'an ku'n korisi tuwralı zamannıń, el basqarıwshılardıń ádilsizligi tuwralı ayta baslaydı. Bunıń u'stine olardıń arasına birinen soń biri aqsaqaldın jasawılı Salıq O'ndiriyage, Qalmurat baydıń jalpıldag'ı Mádemin diyxanlardıń baydan alg'an qarızın o'simi menen qaytarıp alıwg'a, Quaxmet iyshannıń suwpısı Turım qayır-sadaqa ushın pul jıynawg'a keledi hám barı-jog'ın tıńlamay olardı urıp-so'gip azaplaydı. Bul sıyaqlı hádden tıs jo'nsizlikler qazıwshılardıń ashıqtan-ashıq narazılıg'ın keltirip shıg'aradı. Ko'p uzamay-aq bul narazılıq aktiv gu'res xáreketi menen almasadı. Olar qarız pul hám salıqlardı to'lewden bas tartıp, kelgen jasawıllardı quwıp saladı. Usınday waqıya shiyelenisken waqıtta qazıyashılardıń arasına márdikarg'a hár jeti u'yden bir adam alıw haqqında Shımbay uezdi baslıg'ınıń pármanı kelip jetedi. Bul xabar olar arasında jańa baslap tutanıp kiyatırg'an gu'res otınıń birden layalap alısıwına sebepshi boladı. Sáyeke basqarg'an qazıwshılar toparı Arzımbet bolıstıń u'yine topılıp barıp, onın o'zin janındag'ı bay, iyshan hám hámeldarları menen qosa urıp jıg'adı, tutqıng'a aladı. G'ázebi qaynag'an xalıq Shımbayg'a basıp keledi, keńeslerdi qıyratadı. Uezd baslıg'ı pristavtı o'ltiredi. Biraq ko'terilis oraydan shaqırtılg'an patsha soldatları tárepinen qan to'gispe menen bastırıladı, onıń basshıları tutqıng' alınıp, To'rtku'ldiń tu'rmesine qamaladı. Pesa o'lim jazasına hu'kim etilgen ko'terilis basshılarınıń Qızıl áskerler tárepinen azat etiliwin ko'rsetiw menen tamamlanadı. Onda qarapayım xalıq tilinen sheber paydalang'anı bayqaladı. Aysha, Qabıl, Qudıyar personajları daralang'an halında ko'rinbeydi. Geybir personajlardıń so'zleri uzaq sozılıp ketedi. Stilistikalıq kemshilikler, tu'siniksiz so'zler ushırasadı. Pesa ayrım kemshiliklerine qaramastan, dáslepki qaraqalpaq draması sıpatında joqarı bahalanıp kelmekte.

Shayırdıń qosıqları siyasiy mazmung'a iye, su'ren-shaqırıqlarg'a qurılg'an. "Ulyanov-Lenin" (1924), "Qayta saylawda" (1927), "Miynet" (1930), "ábdiqádir", "Bayramgul Ayımbetova" (1932), "Quyash" (1936) qosıqları usınday mazmung'a iye. "Aydın", "Erkin ko'l" degen at penen shayır shıg'armaları 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basında qaraqalpaq hám rus tillerinde basıldı.

Onıń ko'lemli poeziyalıq shıg'arması "Qazıw" lirikalıq poeması. Poema 1935-jılı Qızketken kanalınıń ashılıw saltanatına arnalıp jazılg'an. Onda abadan turmıstıń girewi bolg'an suw ushın xalqımızdıń mashaqatlı miyneti súwretlengen. Poema shaqırıq, su'ren, publitsistikalıq ruwxta jazılǵan.