Gambiya

Gambiya (Gambiya Respublikası) Afrika qublasında jaylasqan úlken bolmaǵan mámleket. Paytaxtı - Banjul qalası. BMSh aǵzası. Ulıwma maydanı shama menen 11 000 kvadrat kilometr bolǵan mámleket Afrika kontinentindegi eń kishi mámleket bolıp tabıladı. Gambiya Senegal mámleketi menen shegaralas.

Etimologiyası

"Gambiya" toponimi Gambiya dáryası degen mánisti ańlatıwshı Kambra/Kambaa sózlerinen kelip shıqqan. E. M. Pospelovtıń jazıwına qaraǵanda, Gambiya gidronimi birinshi ret Evropa dáreklerinde 1455-1456-jıllarda Galbiya orfografiyasında tilge alınǵan bolıp, bul jergilikli atamanıń evropasha maslasıwı bolsa kerek. Sonıń menen birge, toponim sererlar arasında paydalanılatuǵın gúrishtiń arnawlı túri - gamba atınan kelip shıqqan bolıwı da múmkin.

Íqlımı

Gambiya ıqlımı Batıs Afrikada awıl xojalıǵı ushın eń qolaylı ıqlım esaplanadı. Íqlımı subekvatorial, qurǵaq (noyabrden mayǵa shekem) hám jawın (iyunnan oktyabrge shekem). Qurǵaq máwsimde Sahraı Kabirden esetuǵın qurǵaq samal Harmattan dep ataladı. Gambiyadaǵı qıslar jawınsız jumsaq, quyashlı kún kóbirek. Noyabrden mayǵa shekem hawa temperaturası +21 den +27°C ge shekem, salıstırmalı ıǵallıq - 30 dan 60% ge shekem. Jaz aylarında ortasha temperatura +27 den +32°C ge shekem. Jawınlı máwsim iyun ayında baslanadı hám oktyabrde tawsıladı. Ulıwma alǵanda, jaǵada túngi temperatura ishki aymaqlarǵa qaraǵanda joqarı. Mámlekettiń kópshilik bóleginde jawın 1000 mm den aspaydı, hátteki jawınlı dáwirde de quyashlı kún húkim súredi.

Geografiyası

Gambiya Afrika kontinentiniń batıs jaǵasında jaylasqan bolıp, 11 295 km² maydandı iyelegen. Gambiya dáryası boyında jaylasqan. Jaǵadan tısqarı, Gambiya jigirma teńdey úlken bolǵan Senegal menen qorshalǵan, shegaranıń ulıwma uzınlıǵı 740 km. Mámleket kóbinese anklav dep ataladı. Batıstan onı Atlantika okeanı juwıp turadı, jaǵa sızıǵı 80 km. Mámleket maydanı 11 000 km² bolıp, sonnan 10 000 km² qurǵaqlıq, 1000 km² suw maydanı. Gambiya sonıń menen birge, 4 000 km² kontinental shelfke hám 10,500 km² bolǵan 200 milya jaǵa eksklyuziv ekonomikalıq zonasına iye.

Tariyxı

IX-XVI ásirler: musulman hám portugallar tásiri

Arab sawdagerleri IX hám X ásirlerde Gambiya aymaǵı haqqında dáslepki jazba dereklerde maǵlıwmat bergen. X ásirde musulman sawdagerleri hám ilimpazları Batıs Afrikanıń bir qansha sawda oraylarında toparlar shólkemlestirdi. Eki gruppa da Trans-Saxara sawda jolların iyeledi, bul bolsa jergilikli xalıqtıń altın hám pil súyegi menen bir qatarda qul retinde úlken eksport sawdasına, sonıń menen birge, islep shıǵarılǵan ónimler importına alıp keldi. XI-XII ásirlerge kelip Takrur (orayı arqada Senegal dáryasında jaylasqan monarxiya), áyyemgi Gana hám Gao sıyaqlı korollik húkimdarları islamdı qabıl etip, óz saraylarında arab tilin jaqsı biletuǵın musulmanlarǵa lawazım bergen… XIV ásirdiń baslarında búgingi Gambiya dep atalatuǵın aymaqtıń kópshiligi Mali imperiyasınıń bir bólegi bolǵan. Portugallar bul aymaqqa XV ásir ortalarında teńiz arqalı jetip kelgen hám shet ellikler menen sawdada húkimranlıq ete basladı.

Inglis hám francuz kolonizatorlıǵı

1588-jılda Portugaliya taxtına dawager, Krato aǵzası Antonio Gambiya dáryasındaǵı eksklyuziv sawda huqıqların inglis sawdagerlerine sattı. 1618-jılda Angliya patshası Jeyms I inglis kompaniyasına Gambiya hám Altın Jaǵa (házirgi Gana) menen sawda etiw ushın ruxsat berdi. 1651-1661-jıllarda Gambiyanıń ayırım bólimleri - Gambiya dáryasındaǵı Áwliye Endryu atawı, sonday-aq Fort Yakob, Áwliye Meri atawı (házirgi Banjul) hám Fort Jillifri - Kurlandiya hám Semigaliya Gercogligi húkimranlıǵı astına ótti. Koloniyalar rásmiy 1664-jılda Angliyaǵa berilgen. XVII ásir aqırı hám XVIII ásir dawamında Britaniya hám Franciya imperiyaları Senegal dáryası hám Gambiya dáryası regionlarında siyasiy hám kommerciya húkimranlıǵı ushın turaqlı gúres alıp bardı. Avgust Keppel basshılıǵındaǵı ekspediciya 1758-jılda Senegal qolǵa kirgizilgennen keyin ol jerge kelip Britaniya imperiyası Gambiyanı iyelep aldı. 1783-jılǵı Versal shártnaması tiykarında Ullı Britaniyaǵa Gambiya dáryasına iyelik etti, biraq francuzlar dárya jaǵasındaǵı Albreda anklavin saqlap qaldı. Bul aymaq ta aqır-aqıbette 1856-jılda Ullı Britaniyaǵa berildi.

Qulshılıq (XVII-XIX ásirler)

Transatlantik qul sawdası ámelge asırılǵan úsh ásir dawamında bul ulıwma regionnan úsh millionǵa jaqın adam qul etip alınǵan. Transatlantik qul sawdası baslanıwınan aldın qáwimler aralıq urıslar nátiyjesinde qansha adam qul etip alınǵanı málim emes. Qul qılınǵanlardıń kópshiligi basqa afrikalıqlar tárepinen evropalıqlarǵa satılǵan: geyparaları qáwimler aralıq urıslar tutqınları edi; geyparaları tólenbegen qarızları sebepli satılǵan jábirleniwshiler, basqaları bolsa ápiwayıǵana adam urlıq jábirleniwshisi bolǵan. Sawdagerler XVIII ásirde Batıs Indiya hám Arqa Amerikada miynet bazarı keńeygenge shekem adamlardı Evropaǵa xızmetshi retinde islew ushın jibergen. 1807-jılda Birlesken Korollik pútkil imperiyasında qul sawdasın biykar etti. Sonıń menen birge, ol Gambiyadaǵı qul sawdasın tamamlawǵa urınıp kórdi. Atlantikada Korollik teńiz flotınıń Batıs Afrika eskadronı tárepinen toqtatılǵan qul kemeleri de Gambiyaǵa qaytarıldı, qul bolǵan adamlar Gambiya dáryası boyında jaylasqan Makkarti atawında jańa turmıs qurıwdı jobalastırdı. Inglisler 1816-jılda Baturst (házirgi Banjul) áskeriy postın ornattı.

External links

Wikimedia Commonsta

Gambiya boyınsha fayllar bar.