Togo

Togolez Respublikası francuzsha République togolaise
Bayraq Gerb
Uranı: «Travail, Liberté, Patrie» (francuzsha) («Miynet, Azatlıq, Watan»)
Gimni: «Terre de nos aïeux» (francuzsha) («Biziń ata-babalarımızdıń jeri») Fayl:Togolese national anthem.ogg
Togonıń Afrikada jaylasqan ornı
Paytaxtı	Lome 6°8′N 1°13′E
Iri qalaları	Lome, Sokode, Kara
Rásmiy tili	francuz
Etnikalıq quramı	batıs afrikalılar (94.4%) ayya, eve hám mina (42.4%) kabye hám tem (25.9%) akan hám gurma (17.1%) akposso hám kebu (4.1%) ife (3.2%) basqa Batıs Afrika qáwimleri (1.7%) basqalar (5.6%)
Diniy quramı (2020)	47.8% xristianlıq 33.0% dástúriy dinler 18.4% islam 0.5% baxaizm 0.3% basqalar / dinsizlik
Etnoxoronim	togolez, togolı
Basqarıw forması	avtoritarlıq diktatura jaǵdayındaǵı prezidentlik respublika
• Prezident	For Gnassingbe
• Premyer-ministr	Viktuar Tomega-Dogbe
Nızam shıǵarıwshı organ	Milliy Májilis
Ǵárezsizlik  (Franciyadan)
• Francuz Togosı	27-avgust 1914-jıl
• Ǵárezsizlik daǵazalanıwı	27-aprel 1960-jıl
Maydanı
• Ulıwma	57,000 km2 (123-orın)
• Suw (%)	4.2
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	8,703,961 (101-orın)
• 2022-jıl (sanaq)	8,095,498
• Xalıq tıǵızlıǵı	125.9 adam/km2 (60-orın)
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $25.103 billion (151-orın)
• Jan basına	▲ $2,767 (175-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $9.111 billion (157-orın)
• Jan basına	▲ $1,004 (170-orın)
Djini (2015)	▼ 43.1 ortasha
IRI (2021)	▲ 0.539 tómen · 162-orın
Pul birligi	Oraylıq Afrika franki (XOF)
Waqıt zonası	UTC±00:00
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+228
ISO kodı	TGO
XOK kodı	TOG
Internet domeni	.tg

Togo (Togo Respublikası, Repudlique Togolaise) - Batıs Afrikadaǵı mámleket. BMSh aǵzası. Maydanı 56,8 mıń km². Xalqı 5,3 mln. adam (2002). Paytaxtı - Lomé qalası. Basqarıwı jaǵınan 5 wálayat (reqion) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Togo - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 27 sentyabrdegi referendumda maqullanǵan. Mámleket baslıǵı - prezident (1967-jıldan Gnasingbe Eyadema). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Togo Gvineya qoltıǵınıń arqa jaǵasında jaylasqan hám teńiz jaǵası akkumulyativ oypatlıǵınan, oraylıq bólimi tegislik hám 200-400 m biyikliktegi platodan ibarat. Eń biyik noqatı Togo tawındaǵı Bauman shıńı (986 m). Arqa-shıǵısta Atakoro dizbegi bar. Arqa-batıs shetinde Oti dáryası oypatlıǵı jaylasqan. Paydalı qazılmalardan temir rudası, altın, mramor, as duzı, fosforit, xromit, boksit bar. Íqlımı subekvatorial. Ortasha aylıq temperaturası 20-25° tan 28-32° qa shekem, jıllıq jawın jaǵada 600-800 mm den tegislik hám oraylıq platoda 1200-1700 mm ge shekem. Iri dáryaları: Mono hám Oti jawın máwsiminde suwlı. Togo kóli oǵada sulıw. Biyik ósetuǵın savannalar, dárya oypatlıqlarında mudamı jasıl ormanlar bar. Iri haywanlardan pil, arıslan, qaplan, kiyik, shaǵal, jirafa, begemot, krokodil hám basqalar, ormanda maymıl, jılan kóp. Haywanat dúnyasın qorǵaw ushın Kve, Keran milliy baǵları, Fazao, Malfakasa hám basqa qorıqxanalar shólkemlestirilgen.

Xalqı

Togoda 45 ke jaqın xalıq hám etnikalıq topar bar; mámleket qubla hám oraylıq bóliminde kva tillerinde sóylesiwshi xalıqlar (eve, yoruba, mina hám basqalar), qırlarda hám ásirese Gana menen shegaraǵa jaqın orınlarda Togo, arqada chokossi xalıqları, Togo arqa hám oraylıq bóliminde gur tillerinde sóylesiwshi xalıqlar (kabre, gurma, tem, somba, kotokoli, basari hám basqalar), sonday-aq francuz hám livanlıqlar da jasaydı. Rásmiy tili - francuz tili. Xalqınıń yarımınan kóbi jergilikli dástúriy dinlerge, qalǵanları xristian hám islam dinine sıyınadı. Qala xalqı 30,8%. Iri qalaları: Lome, Sokode, Vogan, Kpalime, Atakpame.

Tariyxı

Arxeologiyalıq tabılmaları Togo aymaǵında adam áyyemnen jasaǵanlıǵı hám materiallıq mádeniyat dárejesi joqarı bolǵanlıǵınan dárek beredi. XV ásir ortalarında portugaliyalıqlar bul jerge kelip, qara deneli qullardı Amerikaǵa satıw ushın alıp kete baslaǵan. XVII-XVIII ásirlerde qul sawdası kúsheyiwi nátiyjesinde Togonıń qubladaǵı xalqı azayıp, bul jaǵday mámleket tariyxıy rawajlanıwına unamsız tásir kórsetti. XIX ásirdiń 2-yarımına kelip, iri mámleket awqamları (qublada Eve awqamı, arqada kotokoli hám chokossi musulman qáwimleri awqamı) payda boldı. XIX ásir aqırında Togo aymaǵın kolonizatorlar basıp ala basladı. 1884-jıl Germaniya komissarı Naxtigal Togo kóli janındaǵı Eve awqamınıń húkimdarı Mpla 111 menen protektorat haqqında pitimge qol qoydı. Nátiyjede Togo aymaǵınıń úlken bóliminde Germaniya húkimran bolıp aldı. 1891-1901-jıllarda mámleket qublada kolonizatorlarǵa qarsı kóterilisler boldı. Birinshi jáhán urısında Germaniya jeńiliske ushırawı nátiyjesinde Ullı Britaniya Togonıń batıs bólimin, Franciya shıǵıs bólimin basqarıwǵa mandat aldı. 1946-jıl Shıǵıs hám Batıs Togo BMSh nıń Ullı Britaniya hám Franciya basqarıwındaǵı qáwenderlik aymaǵı dep daǵaza etildi. Ekinshi jáhán urısınan keyin francuz Togosında milliy ǵárezsizlik háreketi kúsheyedi, oǵan Togo Birlik komiteti basshılıq etti. 1956-jıl francuz Togosı Franciya Jámiyetshiligi quramında ózin ózi basqarıwshı respublika dep daǵaza etildi. Britaniya Togosı 1956-jıl referendum nátiyjesinde inglislerdiń Altın Jaǵa (1957-jıldan ǵárezsiz Gana mámleketi) ǵa qosıldı. 1960-jıl 27-aprelde Togo ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. Togo - 1960-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1993-jıl 10-noyabrde tán alǵan. Milliy bayramı - 27-aprel - Ǵárezsizlik kúni (1960).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Togo xalqı birlespesi partiyası, 1969-jıl dúzilgen; Jańalanıw ushın háreket komiteti partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Ádalat hám demokratiya jolındaǵı awqam partiyası, 1991-jıl tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıwdı qollap quwatlaw birlespesi partiyası; Jańa kúshlerdi maslastırıw partiyası, 1993-jıl dúzilgen. Togo miynetkeshleri milliy konfederaciyası, 1973-jıl tiykar salınǵan.

Xojalıǵı

Togo - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 32%, sanaat 23%, xizmet kórsetiw salası 45%. Awıl xojalıǵında xalıqtıń 3/4 bólimi bánt. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 3,5 mln. gektar. Aymaǵınıń 41% i awdarılatuǵın jerler hám kóp jıllıq egislikler, 36% ke jaqinı otlaq hám jaylaw. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı - dıyxanshılıq. Ishki mútájlik ushın maniak, yams, mákke, tarı, aq mákke, salı, eksport ushın kofe, kakao, hám ishki mútájlik, hám shetke satıw ushın paxta, maylı eginler, kokos palması, jer ǵoza, kanakunjut hám basqalar jetilistiriledi. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan. Az muǵdarda qaramal, qoy hám eshki, shoshqa, úy qusı baǵıladı. Teńiz, kól hám dáryalarda balıq awlanadı. Jabayı miywelerdi teriw hám ańshılıqtıń áhmiyeti úlken. Sanaatınıń jańa tarmaqları ǵárezsizlik jıllarında (taw kánshilik, ximiya, toqımashılıq, metallurgiya, cement) payda boldı, sanaat islep shıǵarıw páti astı. Tiykarınan, mayda kárxanalar bar, ónermentshilik rawajlanǵan. Lome paytaxt zonası, sonday-aq teńiz portı zonası tiykarǵı islep shıǵarıw orayı bolıp tabıladı. 70-jıllardıń aqırınan Togonıń arqa-shıǵıs bóliminde de sanaat rawajlana basladı. Mámleket qubladaǵı Xaxotoe, Akumape, Kpogame átiraplarında fosforit, Gnaulu átirapında dolomit, mramor, teńiz jaǵasındaǵı Anexo qalası qasında as duzı qazıp alınadı. Jılına ortasha 93 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Islep shıǵarıw sanaatı ximiya, azıq-awqat, toqımashılıq, ayaq kiyim, polat quyıw, metall islew hám basqa mayda kárxanalardan ibarat. Lome qasında jılına 1 mln. tonna neftti qayta isleytuǵın zavod bar. Bunnan tısqarı, cement, metallurgiya, plastmassa buyımlar, kislorod hám atsetilen, shırpı, lak boyaw islep shıǵarıw zavodları qurılǵan. Atakpame qasında jip iyiriw-toqıw kombinatı isleydi.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 395 km, avtomobil jolları uzınlıǵı 12 mıń km, Lome qalasınan 9 km uzaqlıqta iri teńiz portı bar. Hawa transportında xalıq aralıq jolawshılar hám pochta tasıladı. Lome qalası qasında Tokuen xalıq aralıq aeroportı bar. Togo shetke fosforit, cement, awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı, shetten mashina hám úskene, qantsheker, gúrish, sút ónimlerin aladı. Tiykarınan, Evropa Awqamı mámleketleri, atap aytqanda, Franciya hám de Kotd' Ivuar, Nigeriya hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi KFA franki.

Bilimlendiriwi hám ilimiy mákemeleri

Togo ǵárezsizligi daǵaza etilgennen keyin 6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy baslanǵısh tálim engizildi. Baslanǵısh mektep 6 jıllıq, ulıwma orta bilim beriw mektebinde oqıw múddeti 7 jıl: tolıqsız orta mektep (kolledj) te 4 jıl hám tolıq orta mektep (licey) te 3 jıl Óner-texnika tálimi baslanǵısh mektep negizinde, orta texnika tálimi tolıqsız orta mektep negizinde 3-6 jıl dawamında ámelge asırıladı. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları 2 pedagogika (normal) bilim jurtında 1-3 jıl dawamında, orta mektep oqıtıwshıları bolsa pedagogika institutında tayarlanadı. Joqarı tálim Lomedaǵı Benin universiteti (1965-jıldan kolledj, 1970-jıldan universitet) nde alınadı. Universitet quramında medicina-biologiya fakulteti, ádebiyat mektebi, medicinalıq pánler mektebi, huqıq hám basqarıw joqarı mektebi, ekonomika hám biznes joqarı mektebi, joqarı injenerlik mektebi, joqarı awıl xojalıǵı mektebi, densawlıqtı saqlaw hám biologiya pánleri institutı, medicina mektebi, milliy pedagogika institutı, joqarı jurnalistika institutı bar. Tolıqsız joqarı maǵlıwmat beretuǵın bir qansha kolledjler: Kpalimeda agronomiya salasında kásip tálimi mektebi (1901), Lomeda arxitektorlıq mektebi (1975), Milliy basqarıw mektebi (1958), Sokodeda Texnika kolledji de bar. Togolar Benin universiteti, Demografiya máseleleri izertlew institutı, Afrika xalıq aralıq huqıq institutında, Lomedaǵı Toqımashılıq hám paxta izertlew institutı (1948), Milliy ilimiy izertlew institutı (1965), Ilimiy texnika izertlew byurosı (1949), Tropika agronomiya izertlew institutında alıp barıladı. Milliy kitapxana, universitet kitapxanası, Milliy muzey de bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Togoda basıp shıǵarılatuǵın gazeta hám jurnallar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik Togolez" ("Togo Respublikasınıń rásmiy gazetası", húkimettiń francuz tilindegi kúndelik xabarnaması), "Togopress" (francuz, eve hám kabre tillerindegi kúndelik gazeta, 1962-jıldan), "Togo dialog" (húkimettiń aylıq jurnalı), "Evey dyu Travayer Togole" ("Togo miynetkeshleriniń oyanıwı" (1 ayda 2 ret shıǵatuǵın gazeta). Togo baspasóz agentligi 1975-jıl dúzilgen. Togo (Xalıqaralıq) radioesittiriwi - Lome radiosına 1953-jıl, Togo (Milliy) radioesittiriwine 1979-jıl tiykar salınǵan.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Togo awılları kóbinese qır janbawırlarına jaylasqan bolıp, arnawlı bir jobasız qurılǵan. Ormanlar arasında dóńgelek formasında ılaydan qurılǵan konus tárizli topan tamlı úyler ushıraydı. Tawlı hám qubla wálayatlarda úyler aǵashtan tórt múyeshli, tamı tegis yamasa eki tárepke qıya etip, laguna jaǵasında bolsa qazıq ayaqlar ústine qurıladı. Arqada átirapı diywal menen qorshalǵan, bir neshe 2-3 qabatlı úylerden ibarat qorǵanlar qurıladı, Lome, Anexo, Kpalime, Sokode, Sansanne Mongo qalalarında basqarıw orayları hám jańa turar jay jerlerinde evropa usılında imaratlar zamanagóy material hám de konstrukciyalardan qurılǵan. Togo qublada jasawshı xalıqlar aǵash naǵıs oyıwshılıǵı salasında gózzal kórkem óner dóretpelerin jaratqan. Ata-babalardıń kórinisleri, "ibeji" dep atalǵan jup háykelsheler formasınıń jaǵımlılıǵı hám názikligi menen ajıralıp turadı. Temir, aǵash, ılaydan jasalǵan háykeller (urıs qudayı Gu súwreti) hám múqáddes haywanlardıń súwretleri ataqlı. 1960-jıllardan milliy súwretshilik mektebi júzege kele basladı. Evropada hám jergilikli súwretshilik mekteplerinde tálim alǵan súwretshi hám músinshiler (P. Ayi, F. Sambiani, D. Gbenon, E. Dablya, R. Dalakena, L. F. Togbunu, D. Xunse hám basqalar) óz dóretpelerinde xalıqlar turmısı hám turmıslıq mashqalalardı sáwlelendiredi. Kórkem ónermentshilikte aǵash, metall hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı, kórkem tigiwshilik, sebet toqıw keń tarqalǵan.

Teatr

Togo xalıqlarınıń mádeniy miyrasları, mısalı dástúriy úrp-ádet hám dástúrler, xalıq bayramları tiykarında qáliplesken. Griotlar - kóshpeli baqsılar, qosıqshı hám sazendeler dóretiwshiligi xalıq teatrın payda etiw hám rawajlandırıwda bay dárek bolıp xızmet etti. Olardıń kewilashar satiralıq tamashalarında sıqmarlıq, jalǵan sóylew, eki júzli adamlar mazaq etiletuǵın edi. XX ásirdiń 40-jıllarında zamanagóy teatr rawajlandı. Mekteplerde háweskerlik dógerekleri dúzildi. 60-jıllarda háwesker teatr jámáátleri payda boldı. 1963-jıl dramaturglar M. Aytnard hám D. Ananu basshılıǵında Togo jaslarınıń teatr hám folklor toparı iskerlik basladı. Lomedaǵı "Agokoli" yarım professional truppası 70-80-jıllarda ásirese ataqlı boldı. 1974-jıl mámleket járdemi menen teatr, balet hám muzıka sekciyalarınan ibarat professional Togo milliy truppası dúzildi. 1970-jıldan drama kórkem óneri hám xalıq qosıqları festivalları ótkeriledi.