San-Tome hám Prinsipi

San-Tome hám Prinsipi (São Tomé e Príncipe), San-Tome hám Prinsipi Demokratiyalıq Respublikası (República Democrática de São Tomé e Príncipe) — Gvineya qoltıǵındaǵı San-Tome hám Prinsipi atawları hám olarǵa qońsılas mayda atawlarda jaylasqan mámleket. Afrika batıs jaǵası qasında. Maydanı 964 km². Xalqı 170,4 mıń adam (2002). Paytaxtı — San Tome qalası. Basqarıw tárepten 7 okrug (distrito) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

San-Tome hám Prinsipi — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1990-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2001-jıldan F. B. Melu de Menezesh), ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament — Milliy jıynalıs hám atqarıwshı hákimiyattı prezident tayınlaytuǵın bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Atawlar vulkan iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan. Eń biyik noqatı PikodeTome — 2024 m (San Tome atawında). Íqlımı SanTome atawında tropikalıq (qurǵaq hám jawın máwsimleri menen). Principi atawında ekvatorial, mudam ızǵar. Ortasha aylıq temperatura 23-27°. Jıllıq jawın 1000-3000 mm ge shekem. Derlik jıl boyı jawın jawıp turadı. Ízǵar tropikalıq ormanlar hám mangro putaqzarları bar. Haywanlardan maymıl, túrli qus, kesirtke, xameleon, jılanlar ushıraydı. Teńizde balıq, teńiz shayanı, krevetka, langust, ustritsa sıyaqlılar bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, santomelikler bolıp, olar Afrikadaǵı bantu tilinde sóylesiwshi túrli xalıqlar (ovimbundu, ambundu hám basqalar) dıń óz-ara hám yarımı portugallar menen qosılıwı nátiyjesinde payda bolǵan. Portugallar da jasaydı. Rásmiy tili — portugal tili. Dinge sıyınıwshılardıń 90% ke jaqinı xristian (katolik) lar, sonıń menen birge, musulmanlar hám dástúriy dinlerge sıyınıwshılar da bar. Qala xalqı 44,1%. Zárúrli qalaları: San-Tome, Santu Antonyu, Portu Alegri, Ribeyra Afonsu.

Tariyxı

1470-71-jıllarda San Tome atawlarına Portugal teńiz sayaxatshıları kelip, bul jerlerdi Portugaliya múlki dep járiyaladı. 1485-jıldan adamlar kóship kele basladı. Olar Evropadan súrgin etilgen portugallar hám Afrikalıq qullar edi. XVI ásir baslarında qalıń ormanlar kesilip, qumsheker qamıs dalaların qurıwǵa kirisildi. Ásir aqırına barıp qumsheker eksport etiwde San-Tome Afrikada birinshi orınǵa shıqtı. 1517-jıl hám onnan keyingi jıllardaǵı qullar kóterilisi nátiyjesinde XVI ásir aqırında Amador basshılıǵında qullar mámleketi qısqa múddet bar boldı. 1735-jıl Prinsipi atawında Portugaliya imperiyasına qosıp alındı. XVIII-XIX ásirlerde San-Tome hám Prinsipi atawlarında qullar kúshi menen kofe hám kakao plantaciyaları qurıldı. 1951-jıl Portugaliya San-Tome hám Prinsipi ózin teńiz artı wálayatı dep járiyaladı. 1953-jıl jergilikli xalıq kóterilis kóterdi ("Batep kóterilisi"), biraq ol ayawsızlıq penen bastırıldı. 1960-jıl emigrantlıqta San-Tome hám Prinsipidi azat etiw komiteti (1972-jıldan San-Tome hám Prinsipidi azat etiw háreketi) dúzildi hám ol ǵárezsizlik ushın gúres basladı. 1972-jıl Portugaliya San-Tome hám Prinsipige jergilikli avtonomiya mártebesin berdi. San-Tome hám Prinsipi 1975-jıl 12-iyuldan ǵárezsiz respublika, 1975-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 12-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1975).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamı

San-Tome hám Prinsipi azat etiw háreketi — Social-demokratiyalıq partiya, 1960-jıl tiykar salınǵan; Ǵárezsiz demokratiyalıq háreket partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Demokratiyalıq konvergensiya partiyası — "Baqlaw" toparı, 1990-jıl dúzilgen. San-Tome hám Prinsipi miynetkeshler milliy shólkemi kásiplik awqamı, 1989-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

San-Tome hám Prinsipi — ekonomikalıq tárepten hálsiz, agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarın awıl xojalıǵı quraydı. Eksport ushın kakao, kofe, maylı hám kokos palmalari, banan jetilistiriledi. Ishki mútájlik ushın tarı, maniok, mákke, yams egiledi. Shárwashılıq tómen rawajlanǵan (qaramal, shoshqa, qoy, eshki, quslar baǵıladı). Teńizden balıq, tasbaqa hám basqa haywanlar awlanadı. Sanaatı awıl xojalıǵı shiyki ónimi hám balıqtı qayta isleytuǵın, hák hám alkogolsiz ishimlikler islep shıǵaratuǵın hám de aǵashsazlıq kárxanalarınan ibarat. Keramika hám gerbish zavodları, tigiwshilik fabrikası da qurılǵan. San-Tome hám Prinsipide tar izli temirjol hám aeroport bar. Tiykarǵı teńiz portları: San-Tome, Santu Antonyu hám Portu Alegri. Shetke awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı, shetten azıq-awqat hám neft ónimleri, cement, avtomobil hám basqa sanaat buyımları keltiriledi. Portugaliya, Ispaniya, Niderlandiya, AQSh, GFR, Angola menen sawda etedi. Pul birligi — dobra.

Bilimlendiriwi

6-12 jastaǵı balalardıń oqıwı májbúriy. Mámleket qarawındaǵı oqıw orınlarınan tısqarı menshikli hám diniy mektepler de bar. Baslanǵısh mektep 4 jıllıq, orta mektep 7 jıllıq. Aqırǵı 2 jılda balalar sırt el joqarı oqıw orınlarına kiriwge tayarlanadı. Sabaqlar portugal tilinde alıp barıladı. Óner tálimi baslanǵısh yamasa tolıq emes orta mektep negizinde 5-6 jıl dawamında ámelge asırıladı. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları pedagogika oqıw orınlarında, urga mektep oqıtıwshıları sırt ellerde tayarlanadı. Shıpakerler sırt ellerdegi joqarı oqıw orınlarında tayarlanadı. Milliy tariyx muzeyi (1976) hám úlketanıw muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazetaları: "Diariu de Respublika" ("Respublika gazetası", húkimet háptenaması, 1836-jıldan), "Labor" ("Miynet", ayına 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1990-jıldan), "Notisiash" ("Jańalıqlar", húkimet basıp shıǵaratuǵın gazeta, 1991-jıldan). STP Press informaciya agentligi 1985-jılı dúzilgen. San-Tome hám Prinsipi televideniesi, húkimet telekórsetiwi.

Ádebiyatı

Eger forro dep atalıwshı jergilikli kreol tili bar bolsa da, ádebiyat portugal tilinde XIX ásirdiń 2-yarımında júzege keldi. Poeziyanıń tiykarshısı — K. de Koshta Alegri. Onıń "Qosıqlar" kitabında urıwlıq ırımlardan narazılıq ideyaları sáwlelengen, "Qara dúnya" qádiriyatları maqtalǵan. F.J.V. Tenreyru bul temalardı rawajlandırdı. XX ásirdiń 50-60-jıllarında ádebiyatqa kirip kelgen shayırlar A. du Espiritu hám A. T. Medeyrush milliy azatlıq háreketinde aktiv qatnastı. Olar óz dóretiwshiliginde xalıq awızeki dóretiwshiligi dástúrlerinen zamanagóy kórkem sáwleleniw formaları menen qosıwǵa umtıldı. Ásir aqırlarında jaratılǵan gúrriń, qıssa, roman hám pyesalar xalıq ómirin sáwlelendirdi (F. Reyshtiń "Plantatsiya" romanı, "Qaǵazbay tóre" pyesası hám basqa dóretpeler).