Malavi

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Malavi (mánisleri)

Malavi (Malawi), Malavi Respublikası (Republic of Malawi) — Shıǵıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 118,5 mıń km². Xalqı 17,6 mln. adam (2018). Paytaxtı — Lilongve qalası. Basqarıw jaǵınan 3 wálayat (region) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Malavi — respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Ózara doslıqqa kiredi. Ámeldegi Konstituciyası 1995-jıl 17-mayda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1994-jıldan Bakili Muluzi), ol ulıwma dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı, tek bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs, atqarıwshı hákimiyattı bolsa prezident penen húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Malavi aymaǵınıń kóp bólimin 3 mıń metrge shekem biyikliktegi tegistawlıq iyeleydi. Mulanje massivi dep atalǵan tegistawlıq tereń oyıqlıq tárepke tik túsip baradı, onıń túbinde Nyasa kóli jaylasqan. Taskómir, boksit, apatit kánleri bar. Niobiy rudası, berilliy, altın, grafit, asbest, qalay, titan, stronsiy, muskovitli mayda kánler málim. Íqlımı — ekvatorial, mussonlı: jazında jawın kóp (noyabrden aprelge shekem), qısı qurǵaq. Eń jıllı ayı (noyabr) nıń ortasha temperaturası biyikliklerde 20-30°, tómen orınlarda 27° qa shekem, eń salqın ayı (iyul) nıń temperaturası 14-19°. Ortasha jıllıq jawın 750-1500 mm. Nyasa kólinen aǵıp shıǵatuǵın Shire (Zambezi aǵısı) dáryası dárya hám kól tarmaqlarınıń tiykarın quraydı. Qubla-shıǵısta úlken Shirva shor kóli jaylasqan. Arqasındaǵı qızıl topıraqlarda máwsimli ızǵar tropikalıq ormanlar, qalǵan orınlarda, qońır-qızıl lateritli topıraqlarda kserofit tropikalıq ormanlar, baobab aralas akaciya savannaları, palma aralas park savannaları ósedi. Dárya oypatlıqlarında dizbekli ormanlar bar. Pil, buǵa, nosorog, hár túrlı kiyikler, zebra, jirafa, arıslan, qaplan, gepard, shaǵal, sırtlan sıyaqlılar jasaydı. Haywanat dúnyasın qorıqlaw maqsetinde Nika, Livande, Lengve, Kasungu milliy baǵları dúzilgen.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, bantu xalıqlarınıń shıǵıs toparına tiyisli. Oraylıq rayonlarda malavi, qublasında makua, lomve, vayao, suaxili hám basqa xalıqlar jasaydı. Xalıqtıń yarımına jaqını jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı, 40% xristian hám 10% musulman. Chicheva (malavi) hám inglis tilleri — rásmiy tili. Xalıqtıń 9% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Blaktayrlimbe, Zomba, Lilongve.

Tariyxı

Malavide áyyemnen bantu tili toparına tiyisli qáwimler jasaydı. XV ásir aqırlarında Nyasa kóli átirapında Malavi qáwimi awqamları júzege kelgen. XIX ásirdiń 2-shereginde Malavi aymaǵına qublasınan ngoni, qubla-shıǵıstan hám Mozambikten vayao qáwimleri kelip jaylasqan. XIX ásirdiń 60-jıllarınan evropalıqlar kele basladı. 1891-jılda Malavi Angliyanıń Nyasalend protektoratı dep daǵaza etildi. Mámleket Angliyanıń basqa koloniyalarına jumısshı jetkerip beretuǵın mákanǵa aylandırıldı. 1915-jıl kolonizatorlarǵa qarsı kóterilis kóterildi. Ol bastırılsa da, milliy azatlıq háreketi dawam etti. Ásirese, Ekinshi jáhán urısı jılları hám urıstan keyingi dáwirde milliy háreket kúsheydi.

1944-jıl Malavide dáslepki siyasiy shólkem — Nyasalend Afrika kongressi (NAK) dúzildi. Ol jergilikli xalıqtıń social huquqların keńeytiwdi óz aldına maqset etip qoydı. 50-jıllar baslarında NAK Oraylıq Afrika mámleketlerindegi milliy azatlıq gúresin basqardı. Rodeziya hám Nyasalend federaciyası dúzilgennen soń (1953), bul federaciyanı tarqatıw jáne Nyasalendqa ǵárezsizlik beriwdi talap etti. Milliy azatlıq háreketi 1959-jıl kóteriliske aylandı. Koloniya hákimiyatı kóterilisti shápáátsizlik penen bastırdı, basshıların konslagerlerge jiberdi. Lekin milliy azatlıq háreketin toqtata almadı. 1959-jıl NAK ornına Malavi kongressi partiyası dúzildi. 1961-jıl kolonizatorlar jan beriwge májbúr boldı. Malavide konstituciya engizilip, barlıq nyasalendliklerge saylaw huqıqı berildi. 1961-jıl saylawda nızam shıǵarıwshı keńestegi kópshilik orındı Malavi kongressi partiyası aldı. 1963-jıl Rodeziya hám Nyasalend federaciyası tarqatıp jiberildi. 1964-jıl 6-iyuldan Nyasalend Malavi atı menen ǵárezsiz mámleket boldı. 1966-jılı bolsa Malavi Respublikası daǵaza etildi. 1971-jıldan 1994-jılǵa shekem Malavidegi birden-bir siyasiy partiya — Malavi kongressi partiyasınıń baslıǵı Xastings Kamuzu Banda Malavi prezidenti boldı. 1994-jıl 17-mayda mámleket tariyxında birinshi ret kóp partiyalı tiykarda prezident hám parlament saylawı ótkerildi. Birlesken demokratiyalıq front partiyasınıń baslıǵı Bakili Muluzi prezident lawazımına saylandı. Malavi — 1964-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 6-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1964).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Malavi kongressi partiyası, 1959-jılda dúzilgen; Birlesken demokratiyalıq front partiyası, 1993-jılda dúzilgen; Demokratiya ushın alyans siyasiy awqamı, 1992-jılda tiykar salınǵan. Malavi kásiplik awqamları kongressi, 1964-jıl dúzilgen.

Ekonomikası

Malavi — ekonomikalıq tárepten qalaq agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 28%, sanaattıń úlesi 14,5%. Ekonomikanıń negizi — awıl xojalıǵı. Jámi awıl xojalıǵı óniminiń 85% in mayda dıyqan xojalıqları jetilistiredi. Shay, temeki, jer ǵoza, qumshekerqamıs, paxta, tung, kauchuk, ishki mútájlik ushın mákke, aq júweri, tarı, salı, maniok, kartoshka egiledi. Shárwashılıǵı tómen rawajlanǵan. Qaramal, qoy, eshki, shoshqa baǵıladı. Kól hám dáryalarda balıq awlanadı.

Sanaatı

Sanaat, tiykarınan, awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew kárxanalarınan ibarat. Cement, qant zavodları, temeki, toqımashılıq, paxta tazalaw, tigiw fabrikaları, ónermentshilik ustaxanaları bar. Orman xojalıǵında qurılısbap aǵash tayarlanadı. Jılına 414 mln. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi. Transportı onsha rawajlanbaǵan. Transport jolı uzınlıǵı — 789 km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 11,4 mıń km, sonnan 2,8 mıń km asfaltlanǵan. Lilongve hám Chilena qalalarında xalıqaralıq aeroportlar bar. Malavi shetke temeki, shay, qant-qumsheker, qımbat bahalı aǵash, jer ǵoza, jún, teri, tung mayı, paxta satadı, shetten azıq-awqat, qara hám reńli metall, neft ónimleri, gezleme satıp aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Ullı Britaniya, QAR, Yaponiya, Germaniya, Zimbabve, AQSh. Pul birligi — kvacha.

Medicinalıq xızmeti

Medicinalıq xızmet strukturasında mámleket densawlıqtı saqlaw mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxana hám emlewxanalar da bar. Mámlekette 200 shıpaker isleydi. Shıpakerler sırt ellerde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

XIX ásir aqırlarında xristian shaqırıqları mámlekette dástlepki mekteplerdi ashqan. Ǵárezsizlik daǵaza etilgen waqıtta (1964) úlken jastaǵı xalıqtıń 90% i sawatsız bolǵan. 1990-jıllarǵa kelip sawatsızlıq dárejesi 61% bolǵan. Baslanǵısh tálim 8 jıllıq, orta bilim beriw 4 jıllıq. Tómen kásip-óner tálimi baslanǵısh mektep negizinde 1 jıl dawamında ónermentshilik mekteplerinde, orta kásip-óner tálimi bolsa orta mektep negizinde 3 jıl dawamında texnika institutı hám bilim orınlarında ámelge asırıladı. Baslanǵısh mektep ushın oqıtıwshılar pedagogika bilim orınlarında, orta mektep ushın oqıtıwshılar bolsa universitet hám Blantayrlimbedaǵı pedagogika kolledjinde tayarlanadı. Zombedaǵı universitettiń túrli qalalarda fakultet hám kolledjleri bar. Usı universitettiń kitapxanası, Lilongveda Malavi milliy kitapxana mákemesi, Zombeda Milliy arxiv jáne onıń kitapxanası, Lilongveda Britaniya Keńesiniń kitapxanası, Blantayrlimbeda Malavi muzeyi, Zombeda Malavi geologiya mákemesi, Malavi ilimiy tariyxıy jámiyeti, Blantayrlimbeda Malavi medicina awqamı, Awıl xojalıǵı ministrligi janında bir qansha ilimiy izertlew institutları hám olardıń túrli tarawlardaǵı izertlew hám de tájiriybe stanciyaları bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Malavide basıp shıǵarılatuǵın iri gazeta hám jurnallar: "Malavi gavernment gazett" ("Malavi húkimet gazetası", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1894-jıldan), "Deyli Tayme" ("Hár kúngi waqıt", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1895-jıldan), "Afriken" ("Afrikalıq", inglis hám chicheva tilinde 2 háptede bir ret shıǵatuǵın gazeta, 1950-jıldan), "Malavi nyus" ("Malavi jańalıqları", inglis hám chicheva tillerinde shıǵatuǵın ekshembilik gazeta, 1959-jıldan), "Zis ız Malavi" ("Bul — Malavi", inglis hám chicheva tillerinde shıǵatuǵın aylıq jurnal, 1964-jıldan). Malavi informaciya agentligi (MANA) Informaciya departamenti qadaǵalawında, 1966-jıl tiykar salınǵan. Malavi radioesittiriw korporaciyası, yarım kommerciya mákemesi, 1964-jılda dúzilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı inglis tilinde rawajlana baslaǵan. Malavi avtorlarınıń dáslepki dóretpeleri 1930-jıllarda basılıp shıqtı hám bilimlendiriw tarawda boldı. Olarda mámlekette jasawshı xalıqlardıń tariyxı haqqındaǵı maǵlıwmatlar, Afrikalı jolbasshılardıń ómirbayanları xarakteristikası, tártip-qaǵıyda komplekslerin, násiyatlar, usınıslar, ámeliy máslahátler aytılǵan (S. Ntaranıń "Afrika adamı", "Acheva xalqı tariyxı", E. V. Chafulumiranıń "Biziń shańaraq" dóretpeleri). Sol taypadaǵı dóretpeler házir de basıp shıǵarılmaqta, biraq 60-jıllardan baslap roman hám qıssa ústemlik ete basladı. L. Kayiranıń óz turmısınan jazǵan dóretpeleri arasında "Jingala" romanı áwladlardıń ózara múnásibeti mashqalasına, "Mámleket xızmetkerleri" romanı jas ziyalılardıń turmıstaǵı ornı máselesine arnalǵan. Keyingi jıllarda O. Kachingve, D. Rubadiri sıyaqlı jazıwshılar áhmiyetli sociallıq waqıyalar dizbeginde ayırım insannıń táǵdirin shın súwretleytuǵın dóretpeler jaratıldı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Malavi xalıqlarınıń áyyemgi mádeniyatı haqqında kóp nárse málim emes. Onlap km ge sozılǵan eski irrigaciya imaratlarınıń qaldıqlarıǵana tabılǵan. Nyanja hám cheva xalıqlarınıń tiykarǵı mákan-jayları tosıq penen qorshalǵan hám jaylar tıǵız qurılǵan awıldan ibarat bolǵan. Ngoni elatınıń ılashıqları sırtına taǵa tárizli malqoralar qurılǵan hám toqıma diywallı úyler formasında jaylastırılǵan. Úy diywalları ılay menen sıbaladı hám qalpaq tárizli tóbesine ǵawısh yamasa qamıs jabıladı. Keyin úyler tórtmuyushli hám áynekli etip qurılıp baslaǵan, toqıma qapılar ornatılǵan. Ayırım úylerdiń diywallarına qızıl hám aq boyawlar menen jániwarlar súwreti yamasa naǵıslar islengen. Diywallardı jawın hám quyash nurınan saqlaw ushın úy átirapına teris aywanlar qurılǵan. XX ásirdiń 2-yarımındaǵana qalalarda zamanagóy ımaratlar payda boldı. Kórkem ónermentshiliktiń gúlalshılıq hám aǵash naǵıs oyıwshılıǵı túrleri jayılǵan. Ílaydan islengen ıdıslar qızıl reńge boyaladı, geyde grafit penen kórkemlik beriledi. Aǵashtan túrli buyımlar hám ıdıslar soǵıladı, olarǵa jániwar hám qus súwreti túsirilip, qızıl hám qara reńge boyap qoyıladı.

Muzıkası

XX ásir ortalarına shekem Malavide dástúriy muzıka ústem bolǵan. 50-jıllarda radio hám grammofon jazıwı sebepli amerikasha ǵalabalıq muzıka hám túrli qubla afrikasha usıllar tarqaldı. Kongodan gitara, Latın Amerikasınan afrikalastırılǵan lumba usılı kirip keldi. Muzıkadaǵı sırtqı tásir menen ishki rawajlanıw birge qosılıp, jańa muzıkalıq usıllar júzege keldi. Mámlekettiń siyasiy turmısı hám xalıq turmısın sáwlelendiriwshi jańa qosıq hám oyınlar jaratıldı. Malavi xalıqları arasında rubabtı esletiwshi bir tarlı mngoli ǵijjagi, zeze dep atalıwshı tegis sitra, sonıń menen birge, úflep shertiletuǵın nkangala hám gubo, shań sıyaqlı saz ásbapları keń jayılǵan. Birinshi jáhán urısınan keyin lipenga (uzınsha qabaqtan islengen sırnay), jergilikli materialdan islengen áskeriy dombıra payda boldı. Xalıq táwipleri nawqaslardı emlewde muzıka hám ayaq oyınnan paydalanadı. Qızlardı uzatıwda háwjar aytıw keń tarqalǵan. Házirgi waqıtta "kvela" usılı, ásirese, keń dástúr bolǵan. Onda jergilikli muzıkalıq dástúrler evropasha ǵalabalıq muzıka menen qosılıp ketken.