Nurabulla jıraw

Nurabulla Qarajan ulı (1862-1927) − XIX ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń basında jasaǵan, Nurabulla jıraw atı menen belgili eń dańqlı jıraw. Esemurat jırawdıń ákesi. Nurabulla jıraw 1862-jılı Qaraqalpaqstannıń Taxtakópir rayonı menen Shımbay rayonınıń arasındaǵı Esim boyı Náwpir degen jerdegi Baǵdat áwliyeniń qasında tuwıladı. Ákesi Qarajan etikshi bolǵan. «Qoblan» dastanın qaraqalpaq jırawlarınıń ishinde eń tolıq aytatuǵını da Nurabulla jıraw edi. «Qoblan» dástanınıń klassikalıq variantınıń qáliplesiwinde, jetilistiriliwinde Nurabullla jırawdıń roli ayrıqsha. «Sháryar» dástanınıń házirgi taralǵan, hám burın jazıp alınǵan variantlarınıń hámmesi Nurabulla jırawdıń atı menen baylanıslı.

Nurabulla jıraw qaraqalpaqlardıń XIX ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń basında jasaǵan eń dańqlı jırawlarınan esaplanadı. Qaraqalpaqlardaǵı eń jaqsı jırawlıqtıń belgisi ótken dáwirdi eske túsirgende ǵarrılardıń xabarlawınsha Nurabullanıń atı menen baylanıslı bolǵan. Nurabullasız úlken toylar ótkerilmegen, qızlar uzatılmaǵan waqıtları da bolǵan, sonday-aq, ol usı toy-merekelerde xızmet atqarıwı menen xalıqtıń hadal súyiwshiligine iye bolǵan. Ol kún demey, tún demey shaqırǵan toy-merekelerge barǵan, óziniń sulıw jırları, súykimli sazları menen, uyqısız bir neshe túnler, xalıqtıń qulaǵınıń qurıshın qandırǵan. Nurabıllanıń sazı menen sózine xalıqtıń eriksiz jıynalıwı pútkilley sol dáwirde ádetke aynalǵan, usınıń nátiyjesinde jırawǵa xalıqtıń sheksiz súyiwshiligi payda bolgan. Qaraqalpaq xalıq poeziyasınıń tariyxında Nurabulla qaraqalpaq xalqınıń eń ullı hám suyikli jırawı bolıp qaladı. Onıń ómir bayanı boyınsha ham dóretiwshilik isi jóninde materiallar onıń qaraqalpaq poeziyasınıń hám muzıka mádeniyatınıń rawajlanıwında úlken úles qosqanın kórsetip turadı.

Erte ómiri

Nurabulla 1862-jılı Qaraqalpaqstannıń házireti Taxtakópir rayonı menen Shımbay rayonınıń arasındaǵı esim boyı Náwpir degen jerdegi Baǵdat áwliyeniń qasında tuwıladı. Nurabullanıń ákesi Qarajan etikshilik penen kún kórgen. Qarajan hám onıń ata-babalarında jırawlıqtıń belgisi bolmaǵan. Qarajannıń semyası sońǵı waqıtları Aqshańlaq, Qazan ketken, Sayatta otıradı, usı jerlerdi mákanlaydı, bul orınlardıń hámmesi de Qońırat rayonınıń arqasında, házirgi Qońıratqa onsha qashıq emes. Jas Nurabulla kishkentayında ılaq baqqan. Aytıp ótiw kerek, barlıq qaraqalpaq jıraw-baqsıları derlik, jaslıǵında qoy-eshki, mal baqqan. Bul qubılıs tek qaraqalpaqlarda emes, al pútkil Aziya ham hátteki Evropa xalıqlarınıń poeziya tariyxında da ushırasıp otıratuǵını dalil. Jıraw baqsılardıń omirindegi bunday epizodtıń ne sebep ushıraytuǵınlıǵı elege shekem ayqın túsindirilmey kiyatır. Durıs, Gorkiy óziniń xalıq poeziyasınıń tuwılıw dárekleri sóz etken pikirlerinde poeziyanıń tuwılıw tiykarların kúndelik turmıstaǵı miynet penen baylanıstıradı. Poeziyanıń dóreliwinde miynet sózsiz tiykarǵı orındı iyeleydi, bul jóninde hesh qanday daw bolıwı múmkin emes, biraq hár qanday miynet poeziyaǵa dárek bola bermeydi. Miynettiń belgili bir túriniń mazmunı menen xarakteri poeziyanıń dóreliwinde hám qáliplesiwinde ayrıqsha rol oynaytuǵın bolıwı mumkin. Mısalǵa shopanlıqtı alayıq, shopanlıq bir jaǵınan kútá awır, qıyın jumıs, ekinshiden bul jumısta sarsılıw menen zerigiw xarakterli nárse. Bul jumıstıń ózi mazmunına qaraǵanda tolıq bir dramatizmnen xabar beredi. Durısında shopanlardı awır jumıs penen zerigiw hám sarsılıw ózleriniń ishki dártlerin qosıq penen shıǵarıwǵa májbúrleydi, sonlıqtan kópshilik shopanlardıń qosıq aytıwǵa ádetlenetuǵını usıǵan baylanıslı bolıwı kerek. Shopanlar kól ishinde ya shólde júrgende óziniń zarın tek qosıq penen shıǵarıwı ǵana mumkin, ol qosıq aytqanda ǵamgúń kewlin xoshlaydı, mawqın basadı. Poeziya tek ǵana miynet penen baylanıslı hám sol tiykarda payda bolatuǵın nárse emes, al oǵan qosa jeke adamnıń keyin, ishki sezimleri, ishki dúnyası menen de baylanıstı nárse. Joqarıdaǵı mazmunı boyıshsa shopanlıq miynet jeke adamnıń qosıq penen qızıǵıwshılıǵına múmkinshilik tuwdıradı.

Nurabulla ılaq baǵıp júrgeninde xalıq qosıqların yadlaydı, aytıp júredi, ol tek qosıq penen ǵana qızıǵıp qoymastan, saz benen de usı balalıq shaǵında-aq qızıǵa baslaydı. Ol jasında Xannazar qobızshı degeniniń sazların tıńlaydı, ózi de ara-tura sol kisiniń qobızın alıp, bir narse úyrenbekshi bolıp talaplanadı. Kem-kemnen Nurabullanıń óz halına balalıq sózi menen sazı otırǵan awıldıń kózine tusedi. Kishkene toy-mereke, geshteklerde Nurabullanıń saz dawısı shıńǵıradı. Nurabulla qosıqshı bala atanıp, onıń sazǵa da, sózge de qızıǵıwshılıǵı arta túsedi.

Izertlew

Nurabulla jırawdıń ómir bayanı hám dóretiwshiligin fililogiya ilimleriniń doktorı, professor Qabıl Maqsetov tolıǵı menen ilimiy jumıslarında izertleydi. Professor Qabıl Maqsetov izertlew barısı haqqında bılay deydi: “Nurabullanıń ómir bayanı hám jırawshılıq xızmeti haqqındaǵı materiallardıń barlıǵın derlik onıń úlken balası hám shákirti Esemurat jırawdıń awızınan jazıp aldıq. Sonıń menen onı kórgen hám esitken adamlardıń eske túsiriwleri menen bular tolıqtırılıp otırıldı.”

Nurabullanıń atın ataw, onıń repertuarına qaray belgili bir mektepke (shkolaǵa) jatqarıw eń dáslep N. Dáwqaraevtıń miynetlerinde ushırasadı. N. Dáwqaraev qaraqalpaq jırawların eki mektepke bólip, onıń birinshisin Jiyen jıraw atı menen belgilep, Aytuwar, Qabıl, Xalmurat, Jiyemurat, Qurbanbay dep korsetedi, al ekinshi mektebin Soppaslı Sıpıra jıraw atı menen ataydı. Bul mektepke Turımbet jıraw, Bayniyaz jıraw, Nurabulla jıraw, Erpolat jıraw, Esemurat jıraw, Ógiz jıraw, Qıyas jıraw t. b. kirgizedi.

Nurabullanıń atı jıraw sıpatında kóp ǵana folklorǵa tiyisli materiallarda atalǵan menen 60-jıllardıń basına shekem onıń ómiri ham dóretiwshiligi tuwralı baspa sózde maǵlıwmat berilmedi. Jırawdıń ómiri hám dóretiwshiligi tuwralı birinshi maqala 1960- jılı Nokiste basılǵan Esemurat jırawdan jazıp alınǵan «Alpamıs» dástanınıń aqırında berilgen. Bul maqala usı jumıstıń avtorı tárepinen jazılǵan. Nurabulla jıraw haqqında qısqasha maǵlıwmatlar birinshi ret 1968-jılı basılǵan Q. Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» kitabında qısqasha aytılǵan. Bunda tuwılǵan jeri, ustazları, atqarǵan dástanları, namaları, shákirtleri, úrim-putaqları haqqında sóz etiledi.

Jırawshılıqtı bekkemlew hám ustazları

Erjetip aqılına engen soń Nurabulla óziniń jırawshılıqqa qızıǵıwshılıǵın joyıltpaydı, jıraw bolıw jolına túsip, ol Shımbaydaǵı Turımbet jırawǵa shákirt boladı. Turımbet ataqlı qaraqalpaq jırawlarınan esaplanılıp, ol tiykarınan Shımbay átirapında jırawshılıq etetuǵın bolǵan, jırawshılıqtı Buxaradaǵı qaraqalpaq jırawlarınan úyrengen. Turımbet sazı da, sózi de durıs jıraw bolǵan. Nurabulla Turımbettiń qasında kóp shákirt bolıp júre almaǵan, tek Nurabılla Turımbet jırawda eki ay shákirt boladı da ketip qaladı. Nurabulla Turımbet jırawdan «Qoblan», «Edige», dástanların tınlaydı, biraq shala úyrenedi. Turımbetten soń Nurabulla jáne de ustaz izlep, Shımbaylı Paleke jırawǵa eredi, onnan «Alpamıs» dástanın tıńlaydı. Nurabulla bul ustazlardıń hesh qaysısına da qanaatlanbaydı, sazdı, sózdi úyreniw Maqsetinde Xorezmniń Shabat degen jerindegi Erman jırawǵa baradı, onnan «Sháryar» dástanın úyrenedi ham burınǵı tıńlagan dástanlarınıń hámmesin qaytadan tolıqtırıp shıǵadı. Nurabulla jıraw óziniń repertuarın bayıtıw tilegi menen Buxaraǵa ketip baratırǵan kárwanǵa ilesip, Buxaradaǵı Qazaqbay jırawǵa barıp, oǵan shákirt boladı. Qazaqbay Nurabullanıń eń tiykarǵı hám jaqın ustazı, Qazaqbaydıń qasında Nurabulla 24 ay júredi, usı waqıttıń ishinde «Qoblan», «Alpamıs», «Sháryar», «Edige», «Shora» dástanları hám kóp ǵana terme-tolǵawlardı, qobızda saz shertiwdi ustalıq penen úyrenip shıǵadı. Biraq bir narseni eske túsirip ótiw kerek, Esemurat jırawdıń aytıwına qaraǵanda, Nurabullanıń barlıq ustazları da oǵan «sen mınanı úyren, sen mınanı shert» dep aytpaǵan. Nurabulla tek olardıń qasında xızmetin etkende, erip júre bergen. Tek sońǵı Qazaqbay jıraw Nurabullanıń qalay saz shertetuǵının sınap kórgen de, jırawlıqqa pátiya berip jibergen. Ustazlardıń bunday qatnasın tek Nurabullanıń ómirinde kórip qoymastan, basqa jırawlarda da eskeriwge boladı. Mısalı, Óteniyaz jıraw Iyimbetov ta Erpolat jırawdıń shákirti bolıp júrgeninde hesh nárse úyretpegeni, tek onıń xızmetin etip jurip, jırawdıń jırlaǵanınan esitip úyrengenligin aytadı. Nurabullanıń eń sońǵı hám tiykarǵı ustazı Qazaqbay.

Dóretiwshiligi hám jırawshılıq xızmeti

Nurabullanıń jırawshılıq xızmeti baslanadı, Ol Qońırat rayonında, Qaraózekte, Taxtakópir, Shımbay, Xojeli, Xorezmniń hám Túrkmenstannıń geypara rayonlarında jırawshılıq isleydi. Ásirese ol Qońırat rayonında jasaǵanlıqtan onıń jırawlıq etiw baǵdarıda usı rayon dógereginde jiyi boladı.

Arzımbet Ayımbetov (Qanlıkól rayonı, burınǵı Sverdlov atındaǵı sovxoz, Engels atındaǵı bólimde turadı, Nurabullanı kórgen) Nurabullanıń dańqınıń kóteriliwin ózinen esitkenin bılay sóylep berdi: «Nurabulla qara, jaqsı emes atın minip, qobızın qorjınǵa salıp, Shımbay jaqtı qıdırmaqshı bolǵan, shaması Buxaradan kelgennen keyin bolıwı kerek. Shımbayǵa aralasıp, awıl-eldiń ústi menen júrip kiyatırsa, ol bir toy berip atırǵan baydıń uyiniń ústinen shaǵadı. Nurabulla úydiń qasınan óte bergende, «bul toyxanadan birew shıǵıp, attan tús, irkil», - dep aytpas pa dep qıyal etedi, biraq hesh kim onıń menen jónli sóylespeydi. Nurabulla tuwra awıldıń ortası menen ótip awıldan dawıs jetpes shetirektegi bir jaman, jıǵılayın dep turǵan qara úydiń qaptalındaǵı ǵarrıdan bir aqsham miyman bolıwdı soraydı. Ǵarrı maqul kóredі. Awıldan uzaqta bolsa da bul úylerdegi adamlarda toyǵa ketip qalǵan. Jańaǵı Nurabullanıń barǵan úyindegi ǵarrı da toyǵa barıwǵa asıǵadı. Sonda Nurabulla turıp: «Ǵarrılar, sizlerge qobız shertip bersem tıńlarmısız?» dedi. Ǵarrılar da “ájep” desti. Nurabulla qorjınınan qobızdı aladı. Eki ǵarrınıń aldına «ya yabbar» dep kiriskende ǵarrılar jaylasıp otırıp alıptı. Nurabullanıń dawısı kem kemnen kúsheyip toyxanaǵa jetipti. Toyxanada jıraw esitip atırǵan adamlar «ájayın dawıstı» esitip serpilip, awıldıń sırtına shubırıptı. Bayaǵı Nurabulla otırǵan ılashıqtıń ishi túwe sırtı da adamǵa tolıp, «bala jırawdı» kórmekshi bolǵan adamlar úydi qısıw menen jaman ılashıqtıń kúl-talqanın shıǵarıptı. Jaman ılashıq pashırlap ishke qulaptı. Úy iyesi qıynalǵanda Nurabulla úy iyesiniń kewlin tabatuǵının aytıptı. Adamlar alıstaǵı toyxanadan jıynalǵanı ústine jıynala beripti. Toyxanadaǵı baqsınıń ústinde adam qalmaǵanlıqtan toy beriwshi bay bir adamdı jiberip bala jırawdı «kelsin» dep jiberipti. Biraq Nurabulla oǵan qulaq aspay, «maǵan seniń toyxanańnan jarlınıń ılashıǵı jaqsı» dep barmaptı. Eń aqırında baydıń ózi kelipti. Nurabulladan toyxanadaǵılardıń sezbey qalǵanı ushın keshirim sorap, toyxanaǵa barıwdı ótinedi, jıynalǵan xalıq ta bala jırawǵa táselle berip, toyxanaǵa barıwǵa keńes etedi.

Nurabulla toyxanaǵa barıp úsh kún, úsh tún tınbastan jırlaydı. Onnan keyin onıń dańqı dógerek elge keńnen jayıladı. Ol sol jerlerdegi kóp ǵana merekelerdi atqardı. Oljalı bolıp Qońıratqa qaytadı.

Sonnan baslap Nurabullanıń atı kópshilikke taralıp, qalıń elge keńnen málim boladı».

Nurabulla óz zamanınıń iri jırawı bolǵan. Úlken jıyın, toy-merekelerde sol dáwirdin iri baqsısı - Súyew menen (ataqlı túrkmen baqsısı), Qarasay menen (ataqlı qazaq jırshısı) birlikte úlken toy-merekelerdi sawǵan olar menen úlken tvorchestvolıq baylanısta bolgan. Nurabullanıń repertuarı «Qoblan», «Alpamıs», «Sharyar», «Edige», «Shora» dástanlarınan turadı. Nurabulla jıraw joqarıdaǵı dástanlardı tolıq hám kórkem atqarıwı jaǵınan basqa qaraqalpaq jırawlarınan ayırılıp turgan.

Shákirtleri

Jıraw óziniń ómirinde bir neshe shákirtlerdi tárbiyalap shıǵaradı. Solardan ayrıqsha óziniń balası Esemurat jırawdı, Qulamet jırawdı, Ábdirasuwli jırawdı, Qurbanbay jırawdı atap kórsetiwge boladı. Qurbanbay Tájibaev Nurabulla jırawdın eń jaqsı shákirtlerinen esaplanadı.

Dástanlar hám repertuarı

Jıraw repertuarında kóp ǵana terme, qosıqlar bolǵan, olardıń kóbisi derlik jıraw-baqsılar atına baylanıslı «Shańkót naması» «Túmenbay naması», «Írza naması», «Paleka naması», «Dawılbay naması», qusaǵan termeler sonday-aq «Bir degende ne jaman», «Jigirma bes», sıyaqlı termeler bolǵan. Sonıń menen birge Nurabulla jıraw ótken dáwirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń ásirese Maqtımqulınıń násiyat qosıqlarında qobız namalarına salıp aytqan.

Nurabullanıń eń jaqsı kórip aytatuǵın dástanlarınıń biri «Alpamıs» bolǵan. «Alpamıs» tı tolıq ham sulıw atqarıw menen ózi jasaǵan Qońırat eliniń dástanı sıpatında maqtanısh penen jırlaǵan. Dástanda Alpamıs Qońırat-Baysın eliniń batırı delinedi. Sonday-aq bul qońıratlılar ushın ayrıqsha keyp payda etetuǵın edi. Óz eliniń dúnyaǵa jayılǵan batırın jırlawdan artıq qanday mártebe bar? Nurabulla «Alpamıs» tı yosh penen jırlaǵanı sonshelli, Alpamıstıń qıynalǵan jerinde qońıratlılardıń hayalları «Mırzaǵaǵa ne boldı?», quwanǵan jerinde «jigit bolsań mırzaǵaday bol» dep maqtanısh etken. Alpamıstıń atın aytpay «mırzaǵa» dep júrgen qońıratlılardıń kelinshekleri kóp bolgan. Nurabulla «Alpamıs» dástanında qaraqalpaq xalqınıń úrp-adet, dástúrlerin, toy-mereke qızıqların quda túsiw, quda talasların, urıw talasların, ózi jasap turǵan dáwir kartinaları menen ushlastırıp súwretlew sheberligine iye edi. Sonlıqtan ol dástandaǵı haqıyqatlıqtı, turmıstaǵı haqıyqattan bólip qaramaytuǵın edi dep eske tusiredi onıń balası Esemurat jıraw. Haqıyqatında ullı jırawlar ózi atqarǵan dóretpesne awliyedey qaraǵan, olar ushın onnan qádirli zat bolmaǵan hám jırawdıń ómiri de, táǵdiyri de, ármanı da qanday dárejede bolmasın, ózi atqarǵan dástanları menen sabaqlas bolıp otırǵan. Alpamıstaǵı mártlik, el namısı, arı ushın gúresiwshilik, dushpanǵa qarsı turıwshılıq, hadallıq, xalıqqa jaqsılıq etiw qásiyetleri jırawdıń jeke idealı menen qosılǵanday kórinedi. Xalıqtıń quwanıshına kún-tún demey kúsh-jigerin ayamay qobız sazına ılaqtay mańıraǵan dawısın qosıp jırlaǵan Nurabullanıń ózide dástanlarındaǵı qaharmanlarınıń adamgershilik qásiyetlerin eske túsiredi. Jırawdıń terme menen dástanlardı yosh penen atqarıw manerası menen jaqınnan tanısqan sayın jıraw júreginiń onıń qaharmanlarınıń júregine jaqın ekenin seze baslaysań.

Esemurat jırawdıń aytıwına qaraǵanda «Qoblan» dastanıń qaraqalpaq jırawlarınıń ishinde eń tolıq aytatuǵını da Nurabulla bolǵan. Haqıyqatında da házirgi qolda bar barlıq milliy versiyalarınıń ishindegi kólemi jaǵınan da, ideyalıq hám kórkemligi jaǵınan tolıǵıda Esemurat jırawdıń awzınan jazıp alınǵan Nurabulla variantı dese boladı. Mine usı «Qoblan» dástanınıń klassikalıq variantınıń qáliplesiwinde, jetilistiriliwinde Nurabullla jırawdıń roli ayrıqsha bolǵan. Jıraw ushın Qońırat-Baysın eliniń batırı Alpamıstan Qara qıpshaq Qoblan kem emes. Bul dástandı jetilistiriwde Nurabullaǵa qazaq jırshılarınıń tájiriybesi úlken kómek bergen bolsa kerek. «Qoblan» da qazaq, qaraqalpaq, ózbek dep xalıqtıń atın atawshılıq joqtıń qasında. Elimizdiń kóp milletli tábiyatı da jırawdıń dástanınıń mazmunın usılay qurıwǵa iytermelese kerek. Haqıyqatında da bul ádebiy miyraslardı usı joqarıdaǵı xalıqlardıń ata-babaları birlesip dóretken. «Qoblan» dastanınıń Nurabulla variantında jırawdıń gumanistlik, demokratiyalıq oyları orın alǵan, sonday-aq dástan qanshama erte dáwirde dórewine qaramastan jıraw oǵan óz dáwiriniń ómiri epizodların bilindirmey kiritkeni kórinip turadı. Perzentsiz shaldıń xan ámeldarları tárepinen talanıwı, perzentli bolıwı, xannıń zorlıǵı, hiylekerligi jıraw jasaǵan dáwir menen de únlesedi. Sonlıqtan turmıs haqıyqatlıgı hámme waqıt jıraw názerinen orın alsa kerek. Qoblannıń dáwler menen urısı bılayınsha dushpan menen guresiwdiń qıyınlıǵın kórsetedi. Jırawdıń qudiretli zulımlıq kúshlerdiń Qoblan tárepinen qıyratılıwın kórsetiwi bir neshe ásirlik xalıq dastanınıń ideyasınıń jıraw ideyasına jaqın ekenin dálillep turadı. Eń aqırında Aqsha xannıń da qıyratılıwı qara puqara xalıq penen jıraw pikiriniń birligin korsetedi.

Nurabulla jıraw «Sharyar» dástanın jırlaytuǵın bolgan. Ol xalıqtıń muńın, zarın jaqsı biletuǵın edi. Sonlıqtan ol xalıq arasında jırlaǵan dástanlarında turmıslıq motivlerge qattı itibar, beretuǵın edi. Esemurat jırawdıń aytıwınsha «Sharyar» dástanındaǵı perzentsizlik daǵı, Nurabulla jırında, sazında otırganlarǵa tolı jıynalǵanlarga kóz jasın eriksiz tóktiretuǵın edi. Bunı esitken perzentsiz ata-analar júrekleri eziletuǵın edi. Qara ma, xan ba, perzentsizlik hámmege teń. Adamzatqa ortaq bolǵan tragediyalıq hádiyse jırlanǵanda hámme ǵam-gún bolıp, tıńlaytuǵın edi. Perzentsiz patshanıń perzenti bolǵanında olardıń ornına bir kúshik penen bir pıshıqtıń qoyılıwı, pısı qúrıǵan ananıń jureginiń eziliwi, hásiretli jala, kúndesler azabı jırawdıń sheber atqarıwında turmıstıń tóbe-shashtı tik turǵızatuǵın haqıyqatı sıpatında súwretlenedi.

«Sharyar» dástanınıń házirgi Qaraqalpaqstanǵa taralgan, hám burın jazıp alınǵan variantlarınıń hámmesi Nurabulla jırawdıń atı menen baylanıslı. ÓzSSR Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń qoljazba fondında Qulamet jıraw, Esemurat jıraw, Óteniyaz jıraw, Jumabay, jıraw, Ábdireyim jıraw variantları saqlangan. Qulamet, Esemurat, Jumabaylar Nurabullanıń tikkeley shákirti, al Óteniyaz bolsa Erpolat jırawdıń shákirti bolgan, al Erpolat Nurabullanıń Ábdirasuwli «Kál bala» degen shákirtiniń shákirti. Solay etip «Sharyar» dastanınıń qaraqalpaqsha versiyası bul tiykarınan Nurabulla jıraw úlgisindegi doretis ekenin aytıw kerek.

Nurabulla ullı improvizator jıraw bolǵan, onıń sheberliginde «Alpamıs», «Qoblan», «Sharyar», «Edige», «Shora» dástanları kompoziciyalıq, ideyalıq ham kórkemlik jaqtan joqarı dárejede jetilistirilgen. Nurabullanıń esitken ǵarrılardıń hámmesi de dástanlardı, qobız sazların sheber atqarıwda teńi-tayı joq jıraw ekenin qayta-qayta tákirarlaydı, ogan «onday ullı jıraw bolǵan joq»,- dep baha beredi. Ǵarrılardıń aytıwınsha Nurabulla ıqlas penen jırlaǵanda qobızdıń qayǵılı dawısına qosılǵan jırawdıń lapızına kún tutılıp, jazda jawın jawıp, qısta qar jawatuǵın edi, desedi.

Nurabulla jıraw qaraqalpaq jırawshılıǵınıń rawajlanıwında úlken úles qosqan ullı jıraw. Onnan miyras bolıp qalǵan qaraqalpaq dástanları, qobızda atqarılatuǵın qaraqalpaq xalıq namaları qaraqalpaq folklorı tariyxında úlken orın iyeleydi.

Qúdiretli dawıs iyesi

Nurabullanıń jırawlıtı haqqında kóp ǵana legendalar xalıq arasında taraǵan, ol legendalardıń kóbisi onıń «qudiretli» dawısın sóz etedi. «Hátte sonday ápsanalar bar, eger Nurabulla qaharmanlıq dástanlardıń qayǵılı orınların qattı ıqlas penen aytqanda kún jawadı mısh.

Nurabullanıń shayırshılıǵı da bolǵan, toy-merekede jigit qızlarǵa arnap qosıq ta shıǵarǵan. Bunı balası Esemurat jıraw eske túsiredi. Biraq tilekke qarsı atına ketetuǵın termelerden basqa qosıqları saqlanbaǵan.

Jırawdıń sázendeli «qobızda bir-eki nama boladı» degen kózqarastı pútkilley biykarlaydı. Nurabulla bir neshe namalardı shertetuǵın bolǵan. Nurabullanıń óziniń qansha nama bilgenіn anıqlaw qıyın, al onıń shakirti Qurbanbay jırawdıń ózi sonnan qobızda 16 namanı úyrengenligin eske tusiredi.

Jırawdıń ómir bayanın, repertuarın uyreniw menen kóz qarasları jóninde bir-eki pikir aytıwǵa tuwra keledi. Jıraw eki dúnyanı kórdi. Durısın aytıw kerek, onıń kópshilik ómiri eski dúnya menen baylanıslı boldı. Sonlıqtan onıń dunyaǵa kóz qarası eskiliktiń moral principlerinen shıǵıp kete alǵan joq, sonıń dógereginde boldı. Jırawdıń sawatı bolmadı, onıń barlıq bilimi, túsinigi atadan-balaǵa shınjırma shınjır kiyatırǵan aqıl-násiyat tiykarında rawajlandı. Sonlıqtan onıń termelerinde bolsın, dástanlarında bolsın, aqıl-násiyat, adamgershilikti sóz etiw tiykarǵı orındı iyeleydi, bul jırawdıń kózqarasında eń áhmiyetli xarakterli narse bolıp qaladı.

Qaysı bir jıraw bolmasın, onıń terme tolǵawları burın bir neshe jırawlar tárepinen awızdan-awızǵa kóshirilip kelgen menen hár bir jırawdıń kóz qarasın belgilewde konkret materiallardan esaplanadı.Óteniyaz jırawdıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda Nurabulla jolı menen aytılatuǵın hám onıń atına kóshken termelerdiń birewi «Ay ne gene bolar kúnnen soń» termesi.

Qobız sazında gúńgirlegen ómir súwreti

Qobız qaraqalpaq sazlarınıń eń tiykarǵı dáregi, eń eski saz ásbaplarınıń birewi. Qobız sazında qan day da bir qayǵılı ses gúńireydi. Qobızdıń sazı menen qurılısınıń ózinde úlken sır bar sıyaqlı kórinedi. Onıń qayǵılı naması menen iyilgen túlǵasında ómir tragediyasınıń súw reti berilgen. Biraq ta xalıq qansha qıynalmasın, qansha qayǵılı dáwirdi basınan ótkermesin, ómirge, keleshekke úlken úmit penen jasaǵan. Sonlıqtan bolsa kerek, qaraqalpaq jırawları, qobızda shertiletuǵın «Tań atar», «Kún shıǵar» namaların dóretken. Qobız sazlarınıń ózine tán stili, tereń mazmunı bar xalıqtıń basınan keshirgen kóship-qonıwları, basqa jerge qonıs basıwlar «jortıwlı», «Jeti asırım» namaları arqalı súwretlense, xalıq qanday zardabtı basınan ótkermesin, belgili dárejede quwanıshlı, oyın-kúlki menen jasaǵan, xalıqtıń quwanısh sezimlerin ańlatatuǵın qobızda «Jan-jan», «Háy yar», «Ílǵal», «Yaǵli báhár», «Háwjar», «Dárwaz», «Kóz aydın», «Jigirma bes» qusaǵan namalar atqarıladı.

Qobız sazlarınıń jaǵımtallıgı, milliy koloriti, xalıqtıń ishki dúnyasın terbetiwshiligi oǵan ayrıqsha xarakterli bolgan «Tolqın», «Ullı zaban», «Kelte ziban», «Sherbeyt», «Ayǵa shap», «Sholasqan» qusaǵan namalar menen beriledi. Qobızdıń ǵańqıldaǵan sesinen elimizdiń aydın kóllerindegi úyrek-ǵazlar dawısı menen, sol bir ótken dáwirlerde ata-babalarımızdıń jer gúńirentken zarın, geyde degishken qız-jigitler kúlkisin, al bazda shawıp baratırǵan bedew menen jorǵanıń sulıw júrisin, iretinde shalqıp aqqan dárya tolqınların bayqasaq tuwǵan eldiń tábiyatın, ádet-úrp, dástúrlerin kóz aldına keltireseń. Sende tereń sır bar qobızım! Seniń namalarıńnıń barlıǵı derlik ata-babalarımızdıń qıyal, árman, oyları menen tolı. Nurabulla qusaǵan sheber jırawlar seniń namalarıńdı shertken emes, al sóyletken dese boladı.

Jıraw awır keselden 1927-jılı 64 jasında dúnyadan ótti. Onıń ólmeytuǵın bay folklorlıq miyrasın shákirtleri dawam etti.