Mali

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Mali (mánisleri)

Mali, Mali Respublikası (République du Mali) — Batıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 1,24 mln. km², xalqı 19 mln. adam (2020). Paytaxtı — Bamako qalası. Basqarıw tárepten Bamako aymaǵı hám 8 wálayat (region) qa bólingen.

Mámleketlik basqarıw principi

Mali — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 12-yanvardaǵı referendumda maqullanǵan. Mámleket baslıǵı — prezident (1992-jıldan Alfa Umar Konare). Ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Mali aymaǵınıń kóp bólimi Arqa yarım shardıń tropikalıq regionında. Jer maydanınıń 90% ten kóbi tegislik, qalǵan bólegi tawlardan hám jartaslar arasındaǵı oyıq qamarlardan ibarat. Malidiń arqa bóleginde Batıs hám Oraylıq Sahraı Kabirdiń tas, qumtas hám maydalanǵan taslı shólleri jaylasqan. Niger dáryasınıń orta aǵımı keń allyuvial tegislik. Malide boksit, temir hám marganets rudaları, duz, háktas, fosforit, kaolin, almaz, altın, qalay, polimetall rudalar, uran kánleri bar. Íqlımı — tropikalıq, ıssı hám qurǵaq; qubla shetinde — subekvatorial. Jıllıq ortasha temperaturası 28-29°. Ortasha jıllıq jawın 150-1500 mm. Dáryaları — Senegal, Niger hám olardıń aǵısları. Mali aymaǵınıń 1/2 bólimi putalıq, savanna; qızǵısh-qońır topıraqlı jerlerde basaqlı ósimlikler, akaciya, palma hám baobab, qızıl laterit topıraqlı jerlerde Senegal kayyasi, terminaliya hám basqa terekler ósedi. Qubla shetinde savanna ormanları, dárya boyında galereya ormanları bar. Arqa shól hám shala shóllerde jayran, taw eshki, jirafa, gepard, sırtlan, savannalarda kiyik, arıslan, qaplan, shaǵal, pil, krokodil, begemot, qus jasaydı. Dárya hám kóllerde balıq kóp. Termitler, jabayı pal hárre, setse shıbını hám basqa shıbın-shirkeyler tarqalǵan. Ósimlikler hám haywanlardı qorıqlaw ushın Bukl-dyu-Baule milliy baǵı dúzilgen.

Xalqı

Malide bambara, soninke, malinke, fulbe, diula, sanu, sonıń menen birge, xasonke, kachoro, senufo, dogon, bobo, moyey, Sahraı Kabirde tuareglar, arablar jasaydı. Xalqınıń 80% i islam, qalǵanları xristian hám jergilikli dinlerge sıyınadı. Rásmiy tili — francuz tili. Xalıqtıń derlik 70% i jergilikli bambara tilinde sóylesedi. Xalıqtıń 25,5% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Bamako, Mopti, Segu, Sikaso.

Tariyxı

Mali — Batıs Afrikada orta jerlerde payda bolǵan mámleketlerden biri. Mámleketke Arqa Afrika sawdagerleri kirip keliwi menen islam dini jayılǵan (VIII ásir). XIX ásirdiń aqırınan Batıs Afrikanıń oraylıq aymaǵı Franciya koloniyasına aylandı. Jergilikli xalıq kolonizatorlarǵa qarsı qattı gúresti. 1894-jıl Niger hám Senegal dáryalarınıń joqarı hám orta aǵıslarındaǵı jerleri Franciya Sudanı atı menen Franciya koloniyası. 1895-jıldan Franciya Sudanı Franciya Batıs Afrikası quramına kirdi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Franciya Sudanında azatlıq háreketi kúsheydi. 1946-jıl aqırında dúzilgen Afrika demokratiyalıq birlespesi sekciyası — Sudan Awqamı partiyası milliy azatlıq háreketine basshılıq etti, demokratiyalıq reformalar ótkeriw ushın gúres basladı. Sudan Awqamı Franciya Batıs Afrikası mámleketleriniń aǵartıwshı kúshleri hám Franciya Ulıwma miynet konfederaciyası quramındaǵı kásiplik awqamları járdeminde mámlekette jetekshi siyasiy kúsh bolıp qaldı. 1957-jıl onıń deputatları Territorial assambleyada birinshi ret kóp dawıs alıwǵa eristi.

1958-jıl 28-sentyabrde qabıl etilgen Franciya Konstituciyasına muwapıq, Franciya Sudanı Sudan Respublikası atı menen Franciya Jámiyetshiligi quramına kirdi. 1959-jıl Sudan Respublikası menen Senegal Respublikasınıń birlesiwinen Mali Federaciyası dúzildi. Ol 1960-jıl iyunda Franciya Jámiyetshiligi sheńberinde ǵárezsizlikke eristi. 1960-jıl 20-avgustta Senegal Respublikası Federaciyadan shıqtı. Federaciyanıń tarqalıp ketiwi múnásibeti menen Sudan Respublikasınıń Nızam shıǵarıwshı assambleyası 1960-jıl 22-sentyabrde Sudan Respublikasın Mali Respublikası atı menen suverenli hám ǵárezsiz mámleket dep járiyaladı hám ol Franciya Jámiyetshiliginen shıqtı. Sudan Awqamı partiyasınıń bas xatkeri M. Keyta respublika prezidenti boldı. 1968-jıl noyabrdegi mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde hákimiyattı M. Traore (1979-91-jıllarda prezident) basshılıǵındaǵı Milliy azatlıq áskeriy komiteti iyeledi. 1979-jıl Mali basqarıwınıń puqaralıq formasına ótti. 1991-jıl 25-martta mámleket awdarıspaǵı júz berdi. Hákimiyattı qolǵa alǵan A. T. Ture basshılıǵındaǵı Xalıqtı qutqarıw komiteti demokratiyalıq reformalar ótkeriwge kiristi. 1992-jıl 1-yarımında ótkerilgen kóp partiyalı tiykardaǵı parlament hám prezident saylawı puqaralar basqarıwına ótiwdi aqırına jetkerdi. Mali Respublikası Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1992-jıl 24-yanvarda tán aldı. Milliy bayramı — 22-sentyabr — Ǵárezsizlik kúni (1960 ).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Malide demokratiya ushın alyans — Pán Afrika azatlıq, birlik hám ádalat partiyası (ADEMA), 1990-jılda dúzilgen; Mali rawajlanıw hám tikleniw partiyası, 1991-jılda dúzilgen; Demokratiya hám rawajlanıw partiyası, 1991-jılda tiykar salınǵan; Demokratiyalıq ǵayrat milliy kongressi partiyası, 1991-jılda dúzilgen; Demokratiya hám rawajlanıw ushın birlespe, 1991-jılda dúzilgen; Demokratiya hám miynet ushın birlespe partiyası, 1991-jılda dúzilgen; Rawajlanıw ushın demokratiyalıq kúshler awqamı partiyası, 1991-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám aǵartıwshılıq partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Sudan Awqamı — Afrika demokratiyalıq birlespesi partiyası, 1946-jılda dúzilgen, 1968-jılda qadaǵan etilgen, 1992-jıldan taǵı ashıq isley baslaǵan. Mali miynetkeshleri milliy birlespesi kásiplik awqamı, 1963-jılda tiykar salınǵan.

Ekonomikası

Mali — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi — 55%, sanaattıń úlesi — 12%. Ekonomikalıq aktiv jaǵdayınıń 75% i awıl xojalıǵında bánt. Tez-tez bolıp turatuǵın qurǵaqlıq mámleket ekonomikasına úlken zıyan jetkeredi. Awıl xojalıǵında jerge jámáát iyeligi ústem. Mámleket aymaǵınıń az 9% awdarılatuǵın hám boz jerler, kóp jıllıq egislikler, 24% jaylaw hám pishenzarlar, 3,6% orman hám putalıqlar, qalǵan bólimi shólden ibarat. 90 mıń ga jer suwǵarıladı. Awdarılatuǵın jerlerde dánli eginler, jer ǵoza hám paxta, sonıń menen birge, kenep, mákkejúweri, shay, temeki, salı, qumshekerqamıs, qala átiraplarında palız eginleri hám miywe, hámme jerde aq júweri, fonio, yams, maniok jetilistiriledi. Mali — Batıs Afrikadaǵı iri shárwashılıq mámleketlerinen biri. Qaramal, qoy, eshki, túye, jılqı baǵıladı. Ormanlarda mebel hám basqa mútájlikler ushın aǵash tayarlanadı. Dáryalar, aǵıslar hám kóllerde balıq awlanadı.

Ǵárezsizlik jıllarında metall qazıp alıw jolǵa qoyılıp, qayta islew sanaatınıń 30 dan kóbirek kárxanası qurıldı. Biraq ónim islep shıǵarıw kólemi tárepinen ónermentshilik ele ústem. Sanaat islep shıǵarıwdıń yarımına jaqını awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew tarmaǵına tuwrı keledi. Paxta tazalaw, salı aqlaw, jer ǵoza hám shigit mayı, palız eginleri hám miywe konservaları zavodları bar. Toqımashılıq kombinatları, kenep, ayaq kiyim, cement zavodları júzege kelgen. Keyingi jıllarda velosiped hám moped, tranzistor jıynaw, metall konstrukciyalar, mebel, kemasazlıq kárxanaları, traktor remontlaw ustaxonaları qurıldı. Jılına ortasha 200 mln. kVt/saattan kóbirek elektr energiya payda etiledi.

Transportı

Malide tiykarǵı transport túri — avtomobil. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 18 mıń km, sonnan 3 mıń km qattı qatlamlı. Temirjolları uzınlıǵı — 720 km. Malidiń teńizge shıǵıw jolı joq. Sırtqı sawda júkleri Senegal hám Kot-d'Ivuar arqalı tasıladı. Mámlekette 10 aeroport, atap aytqanda, Bamakoda xalıqaralıq aeroportı bar. Mali shetke paxta, piste, shárwa hám balıq ónimleri, gezleme, kenep sabaq, altın, almaz satadı. Shetten neft ónimleri, azıq-awqat, mashina hám úskeneler, qurılıs materialları, ximiyalıq buyımlar hám basqalardı aladı. Sawda-satıqtaǵı klientleri: Franciya, Germaniya, Yaponiya, Kot-d'Ivuar, Senegal, Gana. Pul birligi — Afrika frankı.

Medicinalıq xızmeti

Medicinalıq járdem mámleket mákemelerinde ámelge asırıladı. Shıpakerler Milliy medicina mektebinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mali aymaǵında dáslepki diniy mektepler XIV ásirde payda boldı. XV-XVI ásirlerde Tóbebuktu hám Jenneda Afrikadaǵı eń eski musulman universitetleri isley baslaǵan. Dáslepki dúnyalıq mektepler XIX ásirdiń 2-yarımında ashıldı, biraq olar júdá az bolǵan. Mámleket ǵárezsizligi daǵaza etilgen (1960) waqıtta fransuzcha usılda dúzilgen mektep sisteması 6 jıllıq baslanǵısh, 7 jıllıq orta hám kásip-óner táliminen ibarat edi. 1962-jılda 6 jastan baslap 5 jıllıq, 1968-jılda 9 jıllıq májbúriy tálim engizildi. Tómen kásip-óner tálimi baslanǵısh mektep negizinde 3 jıl dawamında ámelge asırıladı. Baslanǵısh mektep oqıwshıları pedagogika institutlarında, tolıqsız orta mektep oqıtıwshıları normal mekteplerde, tolıq orta mektep oqıtıwshıları Joqarı normal mektepte tayarlanadı. Joqarı oqıw orınları: Bamakoda pedagogika institutı (Joqarı normal mektep), Milliy joqarı basqarıw mektebi, Milliy injenerler mektebi, Milliy medicina mektebi, Katibugudaǵı awıl xojalıǵı politexnika institutı. Bamakoda Milliy kitapxana, Munitsipal kitapxana, sociallıq pánler institutı janında Milliy muzey, zootexnika izertlew orayı, Moxovǵa qarsı gúres izertlew institutı, Tropikalıq oftalmologiya institutı, Milliy tropikalıq agronomiya hám azıq-awqat eginleri institutı jáne onıń izertlew stanciyaları, Milliy miyweshilik orayı, Tombuktuda Tariyxıy izertlew hám hújjetlestiriw orayı jáne onıń áyyemgi arab qoljazbaları arxivı, Salıshılıq izertlew orayı, Milliy xalıq densawlıǵın saqlaw salasındaǵı izertlew institutı bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Malide basıp shıǵarılatuǵın iri gazetalar: "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Mali" ("Mali Respublikası rásmiy gazetası", húkimettiń francuz tilinde shıǵatuǵın xabarnaması), "Kibaru" ("Jańalıqlar", bambara tilinde shıǵatuǵın aylıq gazeta, 1972-jıldan), "Oror" ("Tań", francuz tilinde ayına 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1990-jıldan), "Essor" ("Rawajlanıw", francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1949-jıldan; bambara hám francuz tillerinde qosımshaları shiǵarıladı). Mali baspasóz hám reklama agentligi (AMAPP), 1977-jılda dúzilgen. Mali radioesittiriw hám televidenie xızmeti, mámleket qadaǵalawında, 1957-jılda tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Mali xalıq awızeki dóretiwshiligi bay hám ráńbáreń. Xalıq ańızların toplaw hám basıp shıǵarıwǵa XX ásirdiń 30-jıllarında kirisildi. Házirgi ádebiyatı, tiykarınan, francuz tilinde. Tariyxshı I. M. Uan óziniń tariyxıy romanları ("Fadimata, shól malikası" hám basqalar) menen házirgi zaman Mali ádebiyatınıń tiykarshısı esaplanadı. XX ásir 2-yarımındaǵı iri jazıwshılarınan biri, jámiyetlik ǵayratkeri Fili-Dabo Sissokonıń "Qızıl Savanna" romanında Birinshi jáhán urısı dáwirinde jergilikli oqımıslı adamlardıń payda bolıwı, tuareglardıń francuz basqınshılarına qarsı kóterilisi bayanlanǵan. Malide jas shayırlar jetilisip shıqtı. 60-jıllar aqırı hám 70-jıllar baslarında Mali ádebiyatında folklor dóretpeler (tariyxıy ańızlar, ertekler hám taǵı basqalar) in qayta islew dawam ettirildi ("Kala Jata" hám basqalar). Mali ǵárezsizlikke eriskennen soń, proza hám poeziya gúllep rawajlana basladı.

Arxitektura hám ámeliy kórkem óneri

Mali aymaǵınan neolit dáwirine tiyisli mádeniyat estelikleri tabılǵan (kryalarǵa pitilgen jazıwlar, úńgir diywallarına islengen ań, urıs tábiyat kórinisleri hám de oyınlar súwretlengen súwretler hám basqalar). Awıllarda ılashıqlar sabanlı ılay ("banko") dan dáp formasında, sırıqlı, áyneksiz, qalpaq tárizli hám tóbesi qamıstan; qalalarda tuwrı múyeshli etip qurıladı, tamları ılay, qańıltır yamasa shifer menen jabıladı. XI-XVI ásirlerde Malide qala qurılısı rawajlandı (Niani, Gao, Tombuktu, Jenne hám basqalar), olar bekkem diywallar menen qorshaldı. Jámáát ımaratları (Tombuktudaǵı saray), meshitler (Tombuktu, Mopti, Jenneda) qurıldı. Kolonizatorlar basshılıǵı dáwirinde Batıs Evropa eklektikasına tán ımaratlar júzege keldi (soborlar, húkimet mákemeleri hám basqalar). XX ásirdiń 2-yarımınan zamanagóy ımaratlar qurılıp basladı. Naǵıs oyıwshılıq kórkem óneri rawajlanǵan. Jeńil taxtalardan dástúr nıqapları, adam hám haywan formaları, stullar, qapılar, ıdıs hám taraqlar, mıs buyımlar islenedi, jılan hám krokodil terisinen sumka, qamarlar tigiledi. XX ásir ortalarınan zamanagóy kórkem óner payda boldı. Súwretshi B. Keyta dóretpeleri buǵan mısal bolıp tabıladı.

Muzıkası

Muzıkası mámlekette jasawtuǵın túrli xalıqlar muzıkalıq mádeniyatı qosılıwınan quralǵan. Geyparaları áyyemgi dástúrlerge iye bolıp, orta ásirlerdegi Mali imperiyası dáwirinen baslanǵan. Saray muzıkası belgileri saqlanıp qalǵan. Mali xalıqlarınıń saz ásbapları arasında kóra dep atalıwshı 21 tarlı arfa, n'goni dep atalıwshı 4 tarlı gitara, bala dep atalıwshı aǵash shań, sonıń menen birge dombıra, tabele sıyaqlılar bar. Senufo xalqı qor usılında qosıq aytıwdı súyedi, aǵash shań orkestrleri, túrli ansambller bar. Dástúriy muzıka atqarıwshılarınan S. Bazumana, F. Dembeler ataqlı. XX ásirde I. Soumaro, A. Soumaro sıyaqlı kompozitorlar jetilisip shıqqan.

Teatrı

Mali xalıqlarında áyyemnen saxna tamashaları (nıqapta ayaq oyın oynaw, qosıqlar jırlaw, turmıs áńgimeleri), dıyqanshılıq jumısları, awıllardaǵı bayramlar, úrp-ádetler menen baylanıslı tamashalar kórsetiw ádet bolǵan. Bambaralardıń koteb xalıq teatr toparları XX ásirdiń 30-40-jıllarında Bamako kóshelerinde tamashalar kórsetken. 50-jıllardan zamanagóy formadaǵı háweskerler teatrı júzege kele basladı. Mali ǵárezsizlikke eriskennen soń, bul teatr ǵalabalıq tús aldı. Onıń saxnasında respublika turmısı aktual temalarındaǵı pyesalar qoyıla basladı. 1962-jıldan háwesker artistlerdiń jarısları úzliksiz ótkerip kelinedi. 1963-jılda Bamakoda Milliy kórkem óner institutı dúzildi. Institut janındaǵı drama bólimi teatrlar ushın kadrlar tayarlaydı.

Kinosı

1963-jılda háptelik kinoxronikalar tayarlaw ushın toparlar dúzildi. 1977-jılda dúzilgen Milliy kino orayı kórkem hám hújjetli filmler shıǵara basladı. Malide 1960-jıllardıń basınan xronikalıq filmler súwretke alınǵan. 1965-jıl S. Sisseniń "Insan hám butlar" hújjetli filmi jaratıldı. 70-jıllarda jaratılǵan qısqa metrajlı filmler: "Tyemannıń qaytıwı" (rejissyorı D. Kuyate), "Bir ómirdiń bes kúni", "Qita qublasında qara bayraq", "Baara" (hámmesiniń rejissyorı S. Sisse). Malidiń jetekshi rejissyorı esaplanǵan S. Sisseniń "Miynet" filmi sociallıq máselelerge baǵıshlanǵan. Keyingi jıllarda jaratılǵan filmler: "Tutqın" (rejissyorı S. Kulibali), "Hámmesi tamam boldı" (rejissyorı K. Dyente), "Biz hámmemiz ayıplımız", "Kryadaǵı duel" (rejissyorı I. Traore) hám basqalar. Mámlekette 20 ǵa jaqın kinoteatr bar. Jılına 1-2 kórkem film jaratıladı.