Tunis
Tunis Respublikası
| |
|---|---|
| Uranı: «حرية، نظام، عدالة» (arabsha) (Ḥurrīyah, Niẓām, 'Adālah)[1] («Azatlıq, Nızam, Ádalat») | |
| Gimni: «حماة الحمى» (arabsha) (Humat al-Hima) («Watan qorǵawshıları») | |
.svg) Tunistiń jaylasqan ornı | |
| Paytaxtı | Tunis 36°49′N 10°11′E / 36.817°N 10.183°E |
| Iri qalaları | Tunis, Sus, Sfaks |
| Rásmiy tili | arab[2] |
| Etnikalıq quramı (2021)[3] | |
| Diniy quramı | |
| Etnoxoronim | tunis, tunisli |
| Basqarıw forması | yarım prezidentlik respublika |
| Kais Said | |
| Axmed Xashani | |
| Nızam shıǵarıwshı organ | Xalıq Wákilleri Májilisi |
| Dúziliw tariyxı | |
• Karfagen | b. e. sh. 814-jıl |
| 15-iyul 1705-jıl | |
| 20-mart 1956-jıl | |
• Respublika | 25-iyul 1957-jıl |
| Maydanı | |
• Ulıwma | 163610 km2 (91-orın) |
• Suw (%) | 5.04 |
| Xalıq sanı | |
• 2020-jıl (shama) | 11,708,370[11] (81-orın) |
| 71.65 adam/km2 (144-orın) | |
| JIÓ (SAUP) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $162.097 billion[12] (82-orın) |
• Jan basına | ▲ $13,248[12] (113-orın) |
| JIÓ (nominal) | 2023-jıl (esap) |
• Jámi | ▲ $51.271 billion[12] (92-orın) |
• Jan basına | ▲ $4,190[12] (129-orın) |
| Djini (2017) | 35.8[13] ortasha |
| IRI (2021) | ▲ 0.731[14] joqarı · 97-orın |
| Pul birligi | dinar (TND) |
| Waqıt zonası | UTC+1 |
| Avtomobil háreketi | oń |
| Telefon prefiksi | +216 |
| ISO kodı | TUN |
| XOK kodı | TUN |
| Internet domeni | |
| 34°6′0″N 9°39′0″E / 34.10000°N 9.65000°E | |
Tunis (arabsha: تونس), Tunis Respublikası (arabsha: الجمهورية التونسية al-Jumhuriya at-Tunisiya) — Arqa Afrikada jaylasqan mámleket. Maydanı 164,2 mıń km². Xalqı 11,5 mln. adam (2018). Paytaxtı — Tunis qalası. Basqarıw jaǵınan 25 wálayatqa bólinedi.
Mámleketlik basqarıw principi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tunis — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1959-jıl 1-iyunda qabıl etilgen, oǵan keyinirek ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1987-jıldan Zayn al Obidin bin Ali), ol ulıwma tuwrı hám jasırıw dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám taǵı 2 múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Deputatlar palatası (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident penen húkimet ámelge asıradı.
Tábiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Jer maydanınıń kópshilik bólimi tegislik, ayırım orınlarda qırlar ushıraydı. Arqa hám arqa-batıs bólimin Atlas tawlarınıń shıǵıs tarmaqları (TelAtlas, Tunis dizbekleri hám basqalar) iyeleydi. Tunis dizbeginiń batıs bóliminde mámlekettegi eń biyik noqat — Shambi shıńı (1544 m) bar. Tawlar aralıǵında platolar, arqada Tunis oypatlıǵı hám qubla-batısta Tunis jaǵası, Tunistiń oraylıq bóliminde Shott dep atalǵan shorqaq oyıq jaylasqan. Paydalı qazılmalardan fosforit, temir, qorǵasın, marganec hám ruwx káni, sınap, magniy hám kaliy duz kánleri bar. Sahrai Kabirde neft hám gaz rezervleri anıqlanǵan. Íqlımı Orta teńiz átirapına tán subtropikalıq ıqlım, jazı ıssı hám qurǵaq, qısı salıstırǵanda salqın, ızǵar; shet qublada tropikalıq shól ıqlımı, Sahrai Kabirden qurǵaq ıssı samal (sirokko samalı) esip turadı. Ortasha temperatura yanvarda 10°, iyulda 26°, qublada yanvarda 21°, iyulda 33°. Jıllıq ortasha jawın 400-1500 mm, Tunis dizbeginen qublada 100-200 mm. Dárya az, iri dáryası — Majarda (uzınlıǵı 460 km). Topıraq hám ósimlikleri, tiykarınan, Orta teńiz átirapına tán. Tawlardaǵı gúńgirt orman topıraqlarında aralas ormanlar, qalǵan aymaqtaǵı kúlreń hám qońır topıraqlarda shól hám shala shólge tán ósimlikler ósedi. Haywanat dúnyası: arqada qaplan, jalǵızaq, alqar, shala shóllerde qaraqulaq, gepard, shaǵal, sırtlan, túlki, jabayı pıshıq bar; quslar, jer bawırlawshılar kóp. Shıbın-shirkeylerden, ásirese shekshek awıl xojalıǵı eginlerine zıyan jetkeredi. Orta teńizden balıq awlanadı. Ashkyol, JabelBuXedma hám basqa milliy baǵları, qorıqxana hám rezervatlar dúzilgen.
Xalqı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalqınıń 97% ten kóbi tunislik arablar, 1% ten aslamı barbarlar, az evropalıq (francuz, italyan hám basqalar) lar. Rásmiy tili — arab tili. Francuz tili de tarqalǵan. Dinge sıyınıwshılar — sunniy musılmanlar. Qala xalqı 61%. Iri qalaları: Tunis, Sfaks, Sus, Bizerta, Qayravon.
Tariyxı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tunis aymaǵında dáslepki paleolit dáwirinen adamlar jasap keledi. Eramızǵa shekemgi 4-2-mıń jıllıqlarda dıyqanshılıq hám shárwashılıq rawajlanıp, qorǵanlı mákan-jaylar payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi XII ásirde Tuniske grekler, keyin finikiyalıqlar kirip keldi. Finikiyalıqlar tárepinen Tuniste tiykar salınǵan qalalar ishinde Karfagen iri qala mámleketke aynalǵan. Eramızǵa shekemgi 264-146-jıllardaǵı Puni urısları nátiyjesinde Karfagen mámleketi joq etilgen. Tunis Rim imperiyasınıń Afrikadaǵı múlkine aynalǵan. 439-jıl barbarlar hám kóterilisshi dıyqanlar járdeminde Karfagenni vandamar basıp alǵan. 534-jıl Tunis Vizantiyaǵa baǵınıqlı bolǵan. Tunis túpkilikli xalqınıń azatlıq gúresine 647-jıl Tunis aymaǵına kirip kelgen musılman arab áskeri járdem bergen. 670-jıl arablar Qayruvon qalasına tiykar salındı (keyinirek bul qala Arqa Afrikaǵa islam dinin jayıw orayı bolıp qaldı), 698-jıl olar Karfagenni, 703-jıl bolsa Tunisti pútkilley iyeledi. 800 jıl Tunis Abbosiplar xalifalıǵınan ajıralıp shıǵıp, Aǵlabishshr dinastiyası húkimranlıǵındaǵı ǵárezsiz mámleketke aylandı. 909-jıl barbar qáwimleriniń kóterilisi nátiyjesinde Tuniste ismoiliylerdiń Fotimiylar mámleketi qurıldı. 1535-jıl Tunisti Ispaniya basıp aldı, 1574-jıl túrkler ispanlardı quwıp shıǵıp, Tunisti Osmanlı túrk imperiyasi quramına qosıp aldı. Biraq túrk sultanları Tunisti atına ǵana mekeme etetuǵın edi. 1591-jıldan Tunisti Tunis biyleri, keyinirek Muradiyler dinastiyası (1612-1702) biyleri basqardı. 1705-jıl Husayniyler dinastiyası biyleri ǵárezsiz Tunis mámleketin júzege keltirdi. 1861-jıl Tunis liberal reformashısı Xayriddin at Tunisiy ǵayratı menen dáslepki konstituciya (Dustur) qabıl etildi. 1881-jıl francuz áskerleri Tunisti basıp aldı. 1934-jıl Habib Burǵiba patriot kúshlerdi birlestirib, Jańa dustur — shep milletshil partiyasın dúzdi, sol partiya milliy azatlıq háreketine basshılıq etti. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-45) hám onnan keyin Tunistegi milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1952-54-jıllarda qalalardaǵı ulıwma is taslaw shárayatında Tunis azatlıq armiyası (1952-jıl Jańa dustur partiyası tárepinen dúzilgen) háreket basladı. 1954-jıl 31-iyulda Franciya Tuniske ishki avtonomiya beriwge májbúr boldı. 1955-jıl 3-iyunda qol qoyılǵan konvensiyaǵa qaray Tunisti mekeme qılıw milliy húkimet qolına ótti. 1956-jıl 20-martta Franciya Tunis ǵárezsizligin tán aldı. 1957-jıl monarxiya tamamlandı hám respublika daǵaza etildi. Habib Burǵiba prezident etip saylandı. Tunis — 1956-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 26-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 26-noyabrde diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı — 20-mart — Ǵárezsizlik kúni (1956).
Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Jańalanıw háreketi partiyası, 1939-jıl dúzilgen, 1993-jılǵa shekem Tunis kommunistlik partiyası dep atalǵan; Demokratiyalıq konstituciyalıq birlespe partiyası, 1934-jıl Dustur partiyasınıń bólekleniwi nátiyjesinde dúzilgen, 1964-jılǵa shekem Jańa dustur, 1988-jılǵa shekem Socialistlik dustur partiyası dep atalǵan; Xalıq birligi partiyası, 1973-jıl dúzilgen; Demokrat socialistler partiyası, 1977-78-jıllarda tiykar salınǵan; Demokratiyalıq birlesiw awqamı, 1988-jıl dúzilgen; Social-liberal partiya, 1988-jıl dúzilgen. Tunis ulıwma miynet birlespesi kásiplik awqam orayı 1946-jıl tiykar salınǵan.
Xojalıǵı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tunis — taw kánshilik hám qayta islew sanaatı rawajlanǵan agrar mámleket. Tábiyiy resurs rezervleri az bolıwına qaramay, Afrikadaǵı eń rawajlanǵan mámleketler qatarına kiredi. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı hám balıq tutıwdıń úlesi 11,7%, kán sanaatınıń úlesi 4%, islep shıǵarıw sanaatınıń úlesi 18,5%. Awıl xojalıǵında xalıqtıń 60% i bánt. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 8 mln. gektarǵa jaqın, 3,2 mln. gektarı egislik, 2,6 mln. gektarı jaylaw, 150 mıń gektar jer suwǵarıladı. Ǵálle jetistiriw hám jaylaw shárwashılıǵı zárúrli áhmiyetke iye. Tiykarǵı egislikleri mámlekettiń arqa hám arqa-shıǵısında jaylasqan. Biyday, arpa, citrus miyweler, zaytun, xurma, palız eginleri, júzim, badam, qant láblebi, temeki jetistiriledi. Shárwashılıqta qoy, eshki, qaramal, eshek, ǵashır, túye baǵıladı. Qusshılıq sanaat tiykarında dúzilgen. Tel tawlarında orman ónimleri, ásirese, qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan terek qabıǵı, qublada qaǵaz sanaatında isletiletuǵın alfa otı jıynaladı. Hammomot hám Qobis qoltıqlarında, Karqanna atawları jaǵasında balıq awlanadı. Sanaatında kán, elektrotexnika, tigiwshilik, toqımashılıq, ayaq kiyim tarmaqları hám xizmet kórsetiw tarawı rawajlanǵan. Azıq-awqat, metallurgiya, neftti qayta islew, ximiya kárxanaları bar. Kán sanaatında neft, fosforit, temir, rux rudasın qazıp shıǵarıw zárúrli áhmiyetke iye. Islep shıǵarıw sanaatı kárxanalarınıń kópshiligi mámlekettiń arqa-shıǵıs Femide júzege kelgen. Shet rayonlarda cement islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan. Jılına ortasha 6,7 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Ónermentshilik (gilem hám sebet toqıw, gúlalshılıq, mıs hám jezdan bezew buyımlardı soǵıw) rawajlanǵan. Transport jolı uzınlıǵı 2,2 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 22,5 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Tunis, Sfaks, Bizerta, Qobis, Sexira. Tunis qalası qasında xalıq aralıq aeroport bar. Tunis shetke neft hám neft ónimleri, gazmol, zaytun mayı, vino, fosforit shıǵaradı. Shetten mashina hám úskene, azıq-awqat hám keń tutınıw buyımların aladı. Franciya, AQSh, Germaniya, Italiya, Ispaniya menen sawda etedi. Pul birligi — Tunis dinarı.
Medicinalıq xızmeti
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Mámleketke qaraslı emlew mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Xalıqtıń 90% i biypul medicinalıq járdem alıw huqıqına iye. Shıpakerler 3 joqarı medicina oqıw jurtında tayarlanadı. Medicinalıq miyirbiyke, akusherka, laborant hám basqa medicinalıq xızmetkerlerdi tayarlaw ushın arnawlı mektepler ashılǵan. Milliy onkologiya institutı (1969), Paster institutı (1906), Shańaraqtı joybarlaw, analıq hám balalıqtı qorǵaw orayı, Tunis universiteti janındaǵı Milliy kardiologiya institutı medicina tarawında ilimiy izertlewler menen shuǵıllanadı.
Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Bilimlendiriw sisteması francuzsha usılda dúzilgen. Keyingi jıllarda onı arablastırıwǵa háreket baslandı. Baslanǵısh mektep 6 jıllıq (6-12 jaslı balalar ushın májbúriy), ulıwma orta bilim beriw mektebi 7 jıllıq bolıp, ol 3 jıllıq tómen hám 4 jıllıq joqarı orta mektepten ibarat. Baslanǵısh mektep negizinde 4 jıllıq óner texnika tálimi shólkemlestirilgen. Mámlekette 50 ge jaqın fakultet hám joqarı oqıw orınları bar. Eń irileri: Paytaxttaǵı Tunis universiteti (1960), Milliy basqarıw mektebi (1949), Milliy muzıka, oyın hám xalıq kórkem óneri konservatoriyası, Kórkem óner, arxitektorlıq hám qala qurılısı texnika institutı, Milliy agronomiya institutı. Ilimiy mákemelerdiń kópshiligi paytaxtta jaylasqan. Tunis universiteti quramında ekonomikalıq hám social izertlewler orayı, Ilimiy hám texnikalıq izertlewler institutı (1969), Yadro izertlewleri orayı (1966), Milliy texnika institutı (1969), Milliy onkologiya institutı (1969), Milliy izertlewleri institutı (1971) bar. Bunnan tısqarı, Milliy arxeologiya hám kórkem óner institutı (1957), Milliy agronomiya izertlewleri institutı (1914), Milliy veterinariya izertlewleri institutı, Milliy okeanografiya hám balıqshılıq institutı (1924), Teńiz suwınan paydalanıw hám irrigaciya orayı (1963), Milliy ormanshılıq institutı hám basqa ilimiy mákemeler bar. Kitapxanaları: Milliy kitapxana (1883), Ǵalabalıq kitapxana (1965). Muzeyleri: Bardo milliy muzeyi (1888), Karfagen milliy muzeyi (1964), Islam kórkem óneri muzeyi hám basqalar.
Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tuniste kóplegen gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: „AsSaboh“ („Tań“, arab tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1951-jıldan), „ArRayi“ („Pikir“, arab tilinde shıǵatuǵın háptelik social-siyasiy gazeta, 1977-jıldan), „Renuvo“ („Jańalanıw“, francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1932-jıldan), „At Tariq al Jadid“ („Jańa jol“, arab tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta, 1981-jıldan), „AlVaxda“ („Birlik“, arab tilinde shıǵatuǵın háptelik gazeta, 1981-jıldan), „Al Hurriya“ („Azatlıq“, arab tilindegi kúndelik gazeta, 1934-jıldan), „Dialog“ („Baylanıs“, francuz tilindegi social-siyasiy háptenama, 1974-jıldan), „Al Fikr“ („Oylaw“, arab tilindegi aylıq kórkem ádebiyatqa baylanıslı jurnalı, 1955-jıldan), „Al Maraa“ („Hayal“, arab hám francuz tillerinde ayına 2 ret shıǵatuǵın jurnalı, 1961-jıldan). Tunis Afrik Press (TAP) xabar agentligi, Tunistegi jetekshi gazetalar, radio hám televidenieniń akciya jámiyeti, 1961-jıl tiykar salınǵan. Radioesittiriw 1936-jıldan, telekórsetiw 1966-jıldan alıp barıladı. Olardı Tunis radioesittiriw hám televidenie mámleket mákemesi qadaǵalaydı.
Ádebiyatı
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tunis aymaǵında eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta puni, keyin latın tilinde rawajlanǵan. Apuley, Avgustin sıyaqlı ataqlı jazıwshılar Arqa Afrikadan shıqqan bolsa da, Tunistiń óz ádebiyatı tek musılman arab húkimranlıǵı dáwirinde arab tilinde payda boldı. X-XI ásirlerde Ibn Xani al Andalusiy hám Ali at Tunisiy Ibrohim al Xusriy, Ibrahim ar Rakik hám Abdulaziz al Tarifiy sıyaqlı shayır hám jazıwshılar, XIV-XV ásir baslarında ataqlı oyshıl Ibn Xaddun dóretiwshilik etti. XV ásirde sufiyler ádebiyatı payda boldı. XV-XVI ásirlerde arab tiliniń Tunis dialektinde poeziya janrı joqarı bolǵan xalıq ádebiyatı qáliplesti. XIX ásir ádebiyatında milliy azatlıq gúresi sezimi sezile basladı. Muhammad ash Shodli Xaznadar dóretiwshiliginde bul ruwx, ásirese, ayqın kórindi. XX ásir baslarında Tunis ádebiyatında dáslepki romanlar (Saloh Suvisiydiń „Al Xayra hám Siroj al Layla“ romanı) payda boldı. 20-30-jıllarda házirgi zaman Tunis ádebiyatınıń tiykarshısı shayır Abulqasım ash Shobbiy, gúrrińshi AliadDuajiy, shayır hám publicist Taxir Haddad shıǵarmaları ataqlı boldı. Mahmud al Mesadiy, Muhammad al Larusi al Mutviy, Muhammad al Marzukiy sıyaqlı jazıwshı hám dramaturglar ádebiyat rawajlanıwına nátiyjeli úles qostı. Tunis ǵárezsizlikke eriskennen soń, shayır, jazıwshı hám dramaturg Mustafo al Forsiy dóretiwshiligi kámal tawdı. 1960-jıllarda Tunis ádebiyatına arab hám francuz tillerinde dóretiwshilik etiwshi jazıwshı hám dramaturglar kirip keldi. XX ásir aqırlarında Hasan Nasr hám („Jawınlı túnler“ gúrrińler toplamı), Izzeddin Medaniy („Nol insan“ romanı, „Tań qalarlıq hádiyseler“ gúrrińler toplamı), Mahmud Tunsiy (gúrriń hám lirikalıq qosıqlar), Muhammad Salah al Jabriy („Zamira turmısınan bir kún“ qıssası), Abdurahman Amar („Muhabbat hám revolyuciya“ qıssası, „Bes qaharman“ pyesası) hám basqa jazıwshı hám de dramaturglar dóretiwshiligi itibarǵa ılayıq.
Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Tunis aymaǵınan kapsa mádeniyatı kórkem óner estelikleri (jartaslarǵa islengen jániwar hám adam súwretleri, ań tábiyat kórinisleri, ılaydan islengen ıdıslar) tabılǵan. Finikiyler dáwirinen ibadatxana, mazar hám imaratlardıń, rimliler dáwirinen qala qarabaxanaları (Dugga, TuburboMayus hám basqalar) saqlanıp qalǵan. Olarda teatr, amfiteatr, juwınıw bólmesi, cirk, turar jay, dem alıw orınları bolǵanlıǵı seziledi. Orta ásirlerde musılman arxitektorlıǵı (meshit, minar hám saray qurılısı) qáliplesti. Qayruvon, Sfaks, Sus, Monastr, Tuniste minaralı meshitler, shax sarayları qurıldı, qorǵanlar, sarqıramalar, suw bazaları qurıldı (Qayruvondaǵı Sidi Oqba meshiti, IX ásir, Tunistegi Bab al Jadid, Bab al Minara tas dárwazaları, XIII ásir). XI-XV ásirlerde arxitektorlıq ispan batıs, XVI-XIX ásirlerde túrk kórkem óneri aǵımında rawajlandı. XX ásirde qala qurılısı francuz arxitektorları basshılıq etti, olar jergilikli qurılıs dástúrlerin Evropa racionalizmi principleri menen uyǵınlastırıwǵa umtıldı. Ǵárezsizlik jıllarında jetilisip shıqqan O. K. Kakub, X. Amara hám basqa tunislik arxitektorlar zamanagóy konstrukciya hám materiallar (temirbeton, shiyshe, metall, plastmassa hám aǵash) dan paydalanıp úy-jay hám jámiyetlik imaratlardıń joybarların dúzip basladı. Tunis qalasındaǵı jańa turar jay imaratları, „Dyu Lak“, „Afrika“ mıymanxanaları, Monastr qalasındaǵı „Palma“ mıymanxanası, ásirese, tabıslı shıqqan. Tunis zamanagóy súwretlew kórkem ónerine XII ásirdiń 90 -jıllarında tiykar salındı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında Yaxyo Túrkiy, Hadi Hayoshiy, Amar Farhad sıyaqlı súwretshi forma jaǵınan jetilisken, mazmun jaǵınan milliy kórkem óner shıǵarmaların jarattı. Házirgi zaman súwretlew kórkem ónerinde realistlik hám modernistlik aǵımlar bar. Realizm baǵdarındaǵı súwretshilerden Ali bin Salim, Hadi Turkiy, Hotam Mekkiy, grafika Ibrahim ad Daxak, modernizm aǵımındaǵı músinshi Hodi Selmiy, reńsúwretshi hám grafik Zubayr Turkiy hám basqalar ataqlı. Tunis zamanagóy ámeliy bezew kórkem óneriniń tiykarǵı túrleri gilem toqıw, tigiwshilik, tor toqıw, gúlalshılıq, zergerlik hám naǵıs oyıwshılıqtan ibarat.
Muzıka
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Muzıkası uzaq jıllar dawamında finikiy, grek, rim, ásirese, arab hám túrk mádeniyatı tásirinde rawajlanıp keldi. Tunis muzıkası Batıs mámleketleri mádeniyatında ayırıqsha áhmiyetke iye. Badaviylar dástúrleri negizinde dástúr hám miynet qosıqları, shayır-baqsılar dóretiwshiligi rawajlandı. Eski muzıkası Andalusiya (Ziryob) mektebi tásirinde payda boldı. Gruppalı janr nuba arnawlı bir maqam (lad) larǵa tıykarınan, saz ekspromtlıq kirisiw (istiftax), málim usıllarda atqarılatuǵın vokal (avyat, btayxi, baruel, taushiyya, dardj hám basqalar) hám de nama (msaddar, dxoul sıyaqlı) bólimlerden ibarat. 24 eski nubadan házirde Tuniste 13 i saqlanǵan. Táriyp, muwashshaq, sonday-aq, diniy muzıka formaları — zajal, yadlaw, túrk mádeniyatı tásirinde bashraf (saz nama) lar keń orın alǵan. Milliy namaları: ud, tarlı oqlı rabab, nızam, nay sıyaqlı kasba, zurna (sırnay túri), sheńber tárizli tar hám bendir, tórtmúyesh daf, darbuka, tbala (baraban túrleri). Ǵárezsizlikke erisilgeninen keyin muzıka mádeniyatına itibar kúsheydi. 60-jıllarda simfoniyalıq orkestr, milliy ansambller dúzildi. Tunis folklor ansambli, Bizerta eski muzıka ansambli, „Rashidiya“ jámiyeti orkestri (házirgi radio orkestri) jumıs isley basladı. Dástúriy muzıka menen birge muzıka mádeniyatınıń evropalasqan formaları jayılıp bardı. Muzıka kadrları joqarı hám orta muzıka oqıw orınları, atap aytqanda, Tunistegi Milliy muzıka, oyın hám xalıq kórkem óneri konservatoriyası, Sfaksdaǵı konservatoriyada tayarlanadı. Kompozitor, atqarıwshı hám muzıkashı Salah al Mahdiy, kompozitor hám ud shertiwshi M. al Jamusiy, qosıqshılar U. Karim, Sh. Alaviy, Abdulhaq Tarialar ataqlı. Hár jılı ótkeriletuǵın Karfagen muzıka festivalı folklor kórkem óneriniń jáhán orayına aylandı.
Teatr
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Xalıq oyınları hám bayramlarında, kóshpeli masqarapazlardıń kórkem ónerinde teatr elementleri bolǵan. XIII ásirden saya hám quwırshaq teatrları jayıldı. 1826-jıl Italiyadan kelgen truppa Tunislik tamashagóylerdi Evropa teatrı menen tanıstırdı. 1860-75-jıllarda dáslepki teatr imaratları qurıldı. 1893-jıl Livanlıq dramaturg Shukri Ǵanimniń „Antara“ spektakli saxnalastırıldı. 1908-jılı Sulayman al Kardaxiy birinshi Tunis teatrına tiykar salındı, 1913-jıl ol „Ash Shaxama al Arabiya“ hám „Aladab“ jámáátlerine bólinip ketti. 1921-22-jıllarda mısırlı rejissyor Jorj Abyad „Arab teatrı“ n quradı. 1955-jıl jumıs baslaǵan Municipal teatrı turaqlı truppa hám úlken repertuarǵa iye edi. Ǵárezsizlikke erisilgennen keyin (1956), 1959-jıl dúzilgen teatr mektebi (basshısı Hasan Emerli) tez arada Drama orayı (basshısı Muhammad Aziza) na, 1982-jıl Drama kórkem óneri orayına aylandırıldı. 1960-70-jıllardan Sus, Sfaks, Bizerta, AlQof, Qayruvon, Qafsa qalalarında teatrlar jumıs islep basladı. 1960-jıldan Monastr qalasında Batıstaǵı barlıq teatrlardıń festivalları, Hammomotdaǵı teatr orayında (1964-jıl dúzilgen) hám eski Karfagen qarabaxanalarında Xalıqaralıq teatr festivalları ótkeriledi.
Kino
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]1897-jıl Sh. Shikli dáslepki kinoseanslardı shólkemlestirdi. 1907-jıl turaqlı kinoteatr ashıldı. 1922-jıl Sh. Shikli qısqa metrajlı „Zuxra“, 1924-jıl bolsa tolıq metrajlı „Jayran kózleri“ filmlerin súwretke aldı. Kolonizatorlıq dáwirinde tań qalarlıq sayaxat filmler — „Etikshi Maruf“ (1921, rejissyorı R. Dessor), „Yasmina“ (1926, rejissyorı A. Yugon), „Kayruvonlı delbe“ (1939, rejissyorı J. A. Krezi, arab tilindegi birinshi film), „Bim“ (1949, rejissyorı A. Lamoris) hám basqalar jaratıldı. 1946-54-jıllarda Tuniste „Afrika“ kinostudiyası isledi. Ǵárezsizlik qolǵa kirgizilgeninen keyin Tunis filmler islep shıǵarıw hám prokat etiw akciya jámiyeti dúzildi (1957), qısqa metrajlı xronika filmleri menen bir qatarda milliy azatlıq gúresine jáne social máselelerge baǵıshlanǵan „Tań“ (1966), „Kóterilisshi“ (1967), „Diyqanlar“ (1970) sıyaqlı kórkem filmler jaratıldı. 70-80-jıllarda jaratılǵan filmler arasında jumısshılar turmısı hám gúresin súwretleytuǵın „Sejnan“ (rejissyorı A. Bin Ammar), Franciyadaǵı arab emigrantları ómirine tiyisli „Elshiler“ (rejissyorı N. Xtariy), kishi awıl ómiriniń ózgeriwi haqqındaǵı „Sırtlan quyashı“ (rejissyorı R. Baxiy), tunisli hayallar turmısınan alınǵan „Aziza“ (rejissyorı A. Bin Ammar), sonday-aq, „Keshiw“ (rejissyorı M. B. Mahmud), „Perishteler“ (rejissyorı R. Baxiy) sıyaqlı filmler bar.
| Afrikadaǵı mámleketler | ||
|
Aljir · Angola · Benin · Botsvana · Burkina Faso · Burundi · Efiopiya · Qubla Afrika · Qubla Sudan · Djibuti · Chad · Ekvatorial Gvineya · Eritreya · Filtish atawları · Gabon · Gambiya · Gvineya · Gvineya-Bisau · Gana · Kabo-Verde · Kamerun · Keniya · Komor Atawları · Kongo Respublikası · Kongo DR · Lesoto · Liberiya · Liviya · Madagaskar · Marokko · Malavi · Mali · Mauritius · Orayliq Afrika · Mısır1 · Mozambik · Mavritaniya · Namibiya · Niger · Nigeriya · Ruanda · San-Tome hám Prinsipi · Senegal · Seyshel Atawları · Somaliya · Sudan · Svaziland · Serra-Leone · Tanzaniya · Togo · Tunis · Uganda · Zambiya · Zimbabve | ||
| Negizi Garezsiz, biraq tanılmag'an ha'm yarım tanılg'an ma'mleketler: Azavad · Batıs Saxara · Somaliland | ||
| 1. Azdag'an Aziyada |
- ↑ „Tunisia Constitution, Article 4“ (26-yanvar 2014-jıl). 9-fevral 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2014-jıl.
- ↑ „Tunisian Constitution, Article 1“ (26-yanvar 2014-jıl). 9-fevral 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 10-fevral 2014-jıl. Translation by the University of Bern: "Tunisia is a free State, independent and sovereign; its religion is the Islam, its language is Arabic, and its form is the Republic."
- ↑ 3,0 3,1 „Tunisia - the World Factbook“ (22-dekabr 2022-jıl).
- ↑ „Tunisia Demographics“.
- ↑ "Berbers Populations Distribution". 12 March 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3509799.stm.
- ↑ "Q&A: The Berbers". 12 March 2004. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/3509799.stm.
- ↑ „The Jews of Tunisia“. www.pjvoice.com.
- ↑ „Tunisia, Religions“ (22-may 2022-jıl).
- ↑ „New survey reveals drop-off in religiosity across Arab world, especially North Africa“.
- ↑ „2. Young adults around the world are less religious by several measures“ (13-iyun 2018-jıl).
- ↑ „National Institute of Statistics-Tunisia“. National Institute of Statistics-Tunisia. 28-noyabr 2019-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 2-mart 2020-jıl.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Tunisia)“. IMF.org. International Monetary Fund (10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 14-oktyabr 2023-jıl.
- ↑ „GINI index“. World Bank. Qaraldı: 19-yanvar 2013-jıl.
- ↑ „Human Development Report 2021/2022“ (en). United Nations Development Programme (8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.
- ↑ „Report on the Delegation of تونس.“. Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (2010). 31-may 2012-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 8-noyabr 2010-jıl.