Monako

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Monako (mánileri)

Monako (Monaco), Monako knyazligi (Principaute de Monaco) — Qubla Evropada, Orta teńiz jaǵasındaǵı mámleket. Maydanı 2 km². Xalqı 31,8 mıń adam (2001). Paytaxtı — Monako qalası. Monakoda monegasklar, francuzlar, italyanlar jasaydı. Rásmiy tili — francuz tili. Dini — katolicizm. Basqarıw tárepten 3 okrugqa bólinedi. Bul okruglar bir-biri menen qosılıp ketken Monako, Kondamin hám Montekarlo qalalarınan ibarat.

Mámleketlik basqarıw principi

Monako — konstituciyalı monarxiya (knyazlik). Ámeldegi Konstituciyası 1962-jıl 17-dekabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — knyaz (1949-jıl 9-maydan Renye III). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı knyaz benen Millim keńes (parlament) ámelge asıradı. Atqarıwshı hákimiyattı knyaz atınan Mámleket ministri basshılıǵındaǵı Húkimet keńesi basqaradı.

Tariyxı

Eramızǵa shekemgi X-I ásirlerde házirgi Monako aymaǵında finikiy, keyinirek grek aymaqları bolǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Monako darimliklar, keyinirek arablar, eramızǵa shekemgi XI ásirdiń 2-yarımında genuyalikler húkimranlıq etken. 1419-jıldan Monako ǵárezsiz knyazlik, 1524-jıldan Ispaniya, 1641-jıldan Franciya protektoratı. Franciya revolyuciyası nátiyjesinde Monakoda knyazlik hákimiyatı awdarılıp, mámleket Franciyaǵa qosıp alındı (1793). 1814-jılǵı Parij shártnaması Monako knyazligin tikledi, Vena kongressi (1814-15) sheshimi menen Monako Sardiniya patshalıǵı protektoratına aylandı. 1861-jıldan Franciya protektoratı. 1865-jılda Franciya menen bajıxana birlespesin dúzdi. Francuz Moris Blan Monakoda qumarxana ashıwǵa konsessiya aldı. "Teńizde shomılıw jámiyeti" dúzildi hám ol Montekarloda qumarxana kompleksin qurdı. Franciya menen Monako ortasında jıl qurılǵannan keyin (1868), Montekarlodaǵı qumarxana dúnyaǵa ataqlı boldı hám Monakonıń tiykarǵı dáramat dáreklerinen birine aylandı.

1899-jıl Monakoda Okeanografiya muzeyi dúzildi hám ol xalıqaralıq okeanografiya izertlewleri orayı bolıp qaldı. 1911-jıl birinshi konstituciya engizildi, onda saylap qoyılatuǵın Milliy keńes (parlament) názerde tutılǵan edi. 1959-jılda knyaz Renye III Milliy keńesti tarqatıp, konstituciyanıń ámel etiwin toqtattı. 1962-jılda jańa konstituciya engizildi. 1963-jıl 18-mayda Franciya menen Monako arasında dúzilgen pitimdegi konvensiyaǵa muwapıq, Franciya Monakodaǵılarǵa erkin salıq salıw huqıqına iye boldı. Monako — 1993-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 19-noyabr — Millet kúni.

Sanaatı

Monakoda azıq-túlik, elektrotexnika hám radioelektronika, ximiya, farmacevtika, poligrafiya, keme remontlaw kárxanaları bar. 800 ge jaqın xalıqaralıq kompaniya hám 50 bank basqarıwı isleydi. Monako — turizm oraylarınan biri. Bul jerde dúnyaǵa ataqlı kurortlar bar. Shet ellik turistlerge xizmet kórsetiw, kurortlar hám qumarxanalar tiykarǵı dáramat dáregi bolıp tabıladı. Pul birligi — francuz franki.

Siyasiy partiyaları

Monakoda rásmiy siyasiy partiyalar joq; túrli siyasiy shólkemler parlament saylawı waqtında iskerlik júrgizedi. Monako kásiplik awqamları birlespesine 1944-jılda tiykar salınǵan. Monakoda aylıq "Gazet Monako — Kot d' Azyur" ("Monako gazetası — Lojuvard jaǵası", 1976-jılda tiykar salınǵan), húkimettiń háptelik "Jurnal da Monako" ("Monako gazetası", 1858-jıldan), "Monako aktyualite" ("Monako jańalıqları", 1985-jıldan) gazetaları shıǵadı. Montekarlo radiosı hám Montekarlo televideniesi 1954-jıldan bar.

Bilimlendiriwi

Monakoda baslanǵısh hám orta mektepler, óner-texnika bilim orınları, Monako qalasında Muzıka akademiyası bar. Monako aymaǵında tabılǵan £ "S áyyemgi mádeniyat izleri paleolit hám neolit dáwirlerine tiyisli (Observatoriya, Bosse-Russe úńgirleri hám basqa orınlardaǵı tabılǵan zatlar). Finikiyalıqlar húkimranlıǵı dáwirinde ápsanalıq qaharman Melkart yamasa Geraklǵa arnalǵan ibadatxana qurılǵan. Greciya hám Rim basshılıǵı dáwirlerine tiyisli ılaydan islengen ıdıs, altın buyım hám zebi-ziynetlar, ásirese, kóp tabılǵan. 1215-jılda genuyalıqlar Monako qoltıǵı átirapındaǵı jartas tóbesine qurǵan qorǵan XVI ásirde sarayǵa aylandırıldı hám ol Monako qalası tariyxıy orayınıń ózegi bolıp qaldı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Monako kórkem óneri Franciya hám Italiya kórkem mádeniyatı tásirinde rawajlandı. Bul jerdegi barlıq saltanatlı qurılıs hám ımaratlar francuz arxitektorları joybarı tiykarında qurılǵan. Turar jaylar, tiykarınan, 2-3 qabatlı jaylar formasında júzege kelgen. Keyingi jıllarda biyik ımaratlar, kewilashar mákemeler kóplegen qurıldı.

Monako ekonomikası

Banklerdiń jekeligi hám tómen salıqlar sırt el mámleketlerinen milliardlardıń tınımsız keliwine alıp keledi. Sırtqı qarızı joq, valyuta rezervi 2 mlrd $ dı quradı. Jumıssızlıq dárejesi tómen 3%. Ájayıp ıqlım shárayatı hám kazinolar ózine turistlerdi tartadı. Monakoda jılında 300 kún quyashlı bolıp tabıladı. Ekonomikanıń tiykarǵı dáramatları turizm salasınan alınadı. Hám de, qurılıs, farmacevtika, ximiya hám elektron tarawı, bank hám finans sektorı quraydı. JIÓ 1999-jılı 870 mln $ dı quradı. Jılına kárxanalar pul aylanbası 9 mlrd yevronı quraydı. Jumıssızlıq dárejesi tómen. 45 000 jumıs orınları bolıp, xalıq sanınan da artıq. Monakoda isleytuǵınlar basqa mámleket wákilleri bolıp tabıladı. Ekonomikalıq sheriklesi Franciya. Ulıwma bajıxana hám finans sistemasına iye. Monako francuz elektr energiyası importına baylanısıp qalǵan. 1-yanvar 2002-jılı Monako evrodan paydalanıwǵa ótti. 2002-jılǵa shekem Monegas frankinen paydalanatuǵın edi.