Slovakiya

Slovakiya (Slovensko), Slovak Respublikası (Slovenská republika) — Oraylıq Evropada jaylasqan mámleket. Maydanı 49 mıń km². Xalqı 5,41 mln. adam (2012). Basqarıw jaǵınan 8 úlkege bólinedi. Paytaxtı - Bratislava qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Slovakiya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1992-jıl 1-sentyabrde qabıl etilgen (1999-jıl dúzetiwler kirgizilgen). Mámleket baslıǵı - prezident (2019-jıldan Zuzana Čaputová), ol ulıwma teń hám tuwrı saylaw huqıqı tiykarında jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı bir palatalı parlament - Milliy keńes, atqarıwshı hákimiyattı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Slovakiya - tawlı mámleket. Aymaǵınıń kópshilik bólimi Batıs Karpat tawları sheńberinde (Slovakiya Rudalı tawları hám basqalar) jaylasqan. Lisets qalasındaǵı Zlati Vrx bazaltlı tóbeligi tábiyat esteligi bolıp tabıladı. GerlaxovskiShtit tawı (2655 m) - Batıs Karpat tawlarınıń eń biyik noqatı. Qublasın Orta Dunay tegisliginiń bir bólimi iyelegen. Slovakiyada qońır kómir, temir, marganets, polimetall rudaları, surma, magnezit kánleri bar. Íqlımı ortasha, kontinental. Tegisliklerde ortasha tempatura yanvarda -G tan -4°, Karpat tawında -10° qa shekem, iyulda 19 - 2G, tawlarda 4° qa shekem. Jıllıq jawın tegisliklerde 450-700 mm, tawlarda 2100 mm ge shekem. Slovakiya dáryaları (Dunay jáne onıń aǵısları, Morava, Vag, Gron hám basqalar) gidroenergiyanıń áhmiyetli dárekleri bolıp tabıladı. Slovakiya tawları ormanlar menen qorshalǵan (mámleket aymaǵınıń 1/3 bólimi). Qubla qıyalarda keń japıraqlı hám aralas, arqa qıyalıqlarda iyne japıraqlı terekler ósedi. Tegisliklerde diyqanshılıq etiledi. Haywanlardan qońır ayıw, qasqır, qara qulaq, jalǵızaq, qoyan, almaxan, kirptiken, túrli quslar bar, dárya hám kóllerde balıq kóp.

Xalqı

Xalqınıń kóbisi - slovaklar (87%), sonday-aq venger, chex, ukrain hám basqa da xalıqlar jasaydı. Qala xalqı 56,8%. Rásmiy tili - slovak tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi - xristian (katolik) lar. Iri qalaları: Bratislava, Koshitse, Preshov.

Tariyxı

Slovakiya aymaǵında paleolit dáwirinde mákan-jaylar bolǵanlıǵı málim. Eramızdıń III-IV ásirlerde slavyanlar kóship kelgen hám 1 mıń jıllıq ortalarında jetekshi etnikalıq topar bolıp qalǵan. VII ásirde Slovakiya dáslepki slavyan Samo mámleketi quramına, IX-X ásirlerde Ullı Moraviya mámleketi quramına kirgen. XI ásir ortalarında Slovakiyanı vengerlar basıp alıp, chexmorava hám slovak qáwimleri tiykarında birden-bir elat payda bolıw procesine kesent etti. XII-XIV ásirlerde Slovakiya nemisler qolına ótti. XVI ásir ortalarında Slovakiyanıń qubla túrkler basıp aldı, qalǵan tap XVII ásir aqırında Gabsburglar monarxiyası quramına kirgizildi. XVII-XVIII ásir baslarında Slovakiyada bir neshe márte diyqanlar kóterilisi (1618, 1631-32, 1648, 1660, 1711), ónerment hám qala jarlılarınıń narazılıq shıǵıwları (1606, 1609, 1626, 1632, 1640 ) boldı. Slovakiya diyqanları Rakotsi Ferens háreketinde (1703-11) qatnastı. 1848-49-jıl Avstriya revolyuciyası waqtında Slovakiya milliy háreketi ǵayratkerleri demokratiyalıq ózgerislerdi ámelge asırıwdı, slovak xalqınıń milliy teń huqıqlılıǵın talap etip shıqtı, biraq Vengriya húkimeti bul talaptı biykar etti. Avstriya-Vengriya mámleketi dúziliwi (1867) menen Vengriya quramında qaldı. Birinshi jáhán urısı jıllarında Slovakiyada sırt el húkimranlıǵına qarsı milliy azatlıq gúresi kúsheydi. 1919-jıl 16-iyunda Preshovda Slovak Sovet Respublikası daǵaza etildi, biraq 7-iyulda intervensiyashı áskerler tárepinen wayran etildi. Avstriya-Vengriya joq bolǵannan keyin, Slovakiya 1919-jıl 30-oktyabrde Chexiya hám Slovakiyanıń birden-bir mámleketke birlesiwi nátiyjesinde 1918-jıl shólkemlestirilgen Chexoslovakiya mámleketi quramına kirdi. 1938-jıl Myunxen pitimine kóre, Slovakiyanıń qubla rayonları Chexoslovakiyadan Vengriyaǵa alıp berildi, qalǵan aymaqta 1939-jıl slovak fashistleri Germaniya astındaǵı "ǵárezsiz" Slovakiya mámleketi dúzilgenin járiyaladı. Sol jıldan Slovakiyada Qarsılıq kórsetiw háreketi háwij aldı. 1944-jılǵı Slovakiya milliy kóterilisi Slovakiyanıń 2/3 bólimine jayıldı. 1945-jıl mayda Slovakiya pútkilley azat etildi. Slovak hám chex jerleri Chexoslovak Respublikası sheńberinde qayta birlestirildi. Slovakiya 1948-jıl 9-maydan Chexoslovak Xalıq Demokratiyalıq Respublikası, 1960-jıl 11-iyuldan Chexoslovak Socialistlik Respublikası, 1990-jıl 29-marttan Chexoslovak Federativ Respublikası, 1990-jıl 20-aprelden 1992-jıl 31-dekabrge shekem Chex hám Slovak Federativ Respublikası quramında boldı. 1992-jıl 17-iyundaǵı Deklaraciyada respublika suvereniteti daǵaza etildi. Slovakiya - 1993-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 24-yanvarda Ózbekstan Respublikası suverenitetti tán alǵan hám 1993-jıl 1-yanvardan diplomatiyalıq múnásibetlerdi ornatqan. Milliy bayramları - 29-avgust - Slovakiya milliy kóterilisi kúni (1944), 1-sentyabr - Konstituciya kúni (1992).

Tiykarǵı siyasiy partiyaları, kásiplik awqam shólkemleri

Demokratiyalıq Slovakiya ushın háreket - Xalıq partiyası, 1991-jılda tiykar salınǵan; Slovakiya demokratiyalıq birlespesi, 1995-jıl dúzilgen; Slovakiya diyqanlar partiyası, 1990-jıl dúzilgen; Slovakiya jumısshıları birlespesi, siyasiy partiya retinde 1994-jıl dizimge alınǵan; Shep demokratlar partiyası, 1991-jıl dúzilgen; Slovakiya milliy partiyası, 1989-jıl tiykar salınǵan; Venger xristian demokratiyalıq háreketi, 1990-jıl dúzilgen; Slovakiya xristian-demokratiyalıq birlespesi partiyası, 2000-jıl dizimge alınǵan. Slovakiya Respublikası kásiplik awqamları konfederaciyası, 1990-jıl tiykar salınǵan.

Xojalıǵı hám sanaatı

Slovakiya - industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 33,4%, awıl xojalıǵınıń úlesi 4,8%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 61,8%. Sanaatında, tiykarınan, jergilikli mineral shiyki ónim (qońır kómir, lignit, temir ruda) negizinde taw kánshilik hám metallurgiya sanaatı rawajlanǵan. Shoyın, polat hám prokattıń kóp bólimi Koshitsedaǵı metallurgiya kombinatında, alyuminiy (shetten keltirilgen boksittan) JyarnadGronomda, mıs Krompaxida islep shıǵarıladı. Mashinasazlıq sanaatı rawajlanǵan: radiopriyemnik, televizor, suwıtqısh motocikl, keme, podshipnik, júk vagonları, stanok, elektrotexnika úskeneleri hám basqalar islep shıǵarıladı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatı (neft ónimleri, mineral tógin, plastmassa, sintetikalıq talshıq hám basqalar) shetten alınǵan neft hám gaz tiykarında isleydi. Iri orman, aǵashsazlıq, qurılıs materialları sanaatı júzege kelgen. Toqımashılıq, ayaq kiyim, azıq-awqat kárxanaları bar. Tiykarǵı sanaat orayları - Bratislava hám Koshitse. Jılına ortasha 24,7 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Onıń kópshilik bólimin GES lar beredi, Yaslovska Bogunitseda AES bar. Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı - diyqanshılıq. Biyday, mákke, arpa, qant láblebi, maylı eginler hám basqa egiledi. Baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Gósh-sút, gósh-jún shárwashılıǵına tiykarǵı itibar beriledi (shoshqa, qoy, qaramal, qus baǵıladı).

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 3,7 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 17,9 mıń km. Dunayda keme qatnaydı. Dárya portları: Bratislava, Komarno. Shetke mashina hám úskene, neftti qayta islew, ximiya hám aǵashsazlıq, awıl xojalıǵı ónimleri hám basqalardı satadı. Shetten neft hám tábiyiy gaz, azıq-awqat, mashina hám úskeneler aladı. Chexiya, Germaniya, Rossiya hám basqa menen sawda etedi. Pul birligi - Slovakiya kronası.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Bilimlendiriwi baslanǵısh hám orta mektep táliminen ibarat. 6-14 jastaǵı balalar ushın májbúriy tálim engizilgen. Kásip tálimi orta óner-texnika mekteplerinde beriledi. 14 joqarı oqıw jurtı bar. Irileri: Bratislava universiteti, Slovakiya joqarı texnika mektebi, Joqarı ekonomikalıq mektebi, konservatoriya - hámmesi Bratislavada; P. Shafarik atındaǵı universitet, Joqarı Veterinariya mektep, Joqarı texnika mektep - Koshitseda; Joqarı transport mektebi - Jilinda hám basqalar. Tiykarǵı ilimiy shólkemi - Slovakiya Pánler akademiyası. Bratislavada Virusologiya institutı, sabıw hám pedagogika ilimiy izertlew institutları hám basqa, Jilinda gidrologiya ilimiy izertlew orayı hám geologiya mákemesi, Martinda Slovakiya maticası (mádeniy-aǵartıwshılıq orayı) bar. Iri kitapxanaları: Slovakiya maticası kitapxanası (1863), Bratislavadagi universitet kitapxanası (1919), Koshitsedagi Mámleket ilimiy kitapxanası (1657) hám basqalar. Tiykarǵı muzeyleri: Bratislava hám Martindaǵı Slovakiya milliy muzeyleri, Koshitsedaǵı Arqa Slovakiya muzeyi, Banska Bistritsadaǵı Slovakiya milliy kóterilisi muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Pravda" ("Haqıyqat", slovak tilindegi ǵárezsiz kúndelik gazeta, 1920-jıldan), "Golos lyudi" ("Xalıq dawısı", slovak tilindegi kúndelik gazeta, 1954-jıldan), "Narodna obroda" ("Milliy tikleniw", slovak tilindegi kúndelik gazeta, 1990-jıldan), "Rolnitske novini" ("Diyqanlar gazetası", slovak tilindegi kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Smena" ("Orınbasar", slovak tilindegi kúndelik jaslar gazetası, 1948-jıldan), "Uy so" ("Jańa sóz", venger tilindegi kúndelik gazeta, 1948-jıldan), "Beseda" ("Gúrriń", slovak tilindegi háptenama, 1990-jıldan), "Vecher" ("Aqsham", slovak tilindegi keshki gazeta, 1990-jıldan). Slovakiya Respublikası telegraf agentligi, informaciya mákemesi, 1992-jıl dúzilgen. Slovakiya radiosı 1926-jıldan, televideniesi 1956-jıldan isleydi.

Ádebiyatı

Slovakiya jazıwınıń payda bolıwı aǵa-ini Kirill hám Mefodiylerdiń Ullı Moraviya mámleketi aymaǵındaǵı iskerligi menen baylanıslı (IX ásirdiń 2-yarımı). Áyyemgi ádebiyat adamgershilik hám azatlıq ruwxı menen suwǵarılǵan. XVII-XVIII ásirlerde Ya. Vavrinets, M. Rakovskiy, Sh. Pilarik hám G. Gavlovich sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshilik etti. Milliy oyanıw baslanıwı menen aǵartıwshılıq ádebiyatı rawajlandı (XVIII ásir aqırı - XIX ásir basları). Jazıwshı Y. Bayza, Yu. Fandli, filolog A. Bernolak bul dáwirdiń tanıqlı wákilleri bolıp tabıladı. B. Tablits hám Ya. Golliy poeziyasında, Ya. Xalulka dramaturgiyasında, P. Y. Shafarik hám Ya. Kollar kórkem ádebiyatqa baylanıslı ilimiy iskerliginde slavyanlar birligi kórsetilgen. XIX ásir 40-70-jıllarında milliy azatlıq háreketiniń ideologiyalıq basshısı L. Shtur basshı revolyuciyalıq romantiklerdiń dóretiwshiliginde patriotlıq ideyaları folklor dástúrleri usılında tarqaldı. Y. Zaborskiy prozada hám dramaturgiyasında, P. Gvezdoslav, S. Vayanskiy, M. Kukuchin poeziya hám prozada realizm usılı qálpine jetkerildi. XX ásir baslarında slovak moderni dep atalǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı topar (I. Krasko, V. Roy, I. Gall) qáliplesip, realizm, modernizm, simvolizm dóretiwshilik principlerin ulıwmalastırdı. F. Kral, L. Ondreyov, Ya. Yesenskiy prozası, Ya. Ponichan poeziyası sın kózqarastan realizmniń joqarı úlgileri bolıp tabıladı. Ekinshi Jáhán urısınan keyin xalıqtıń fashizmge qarsı gúresi tariyxı hám jańa turmıs qurılısı máseleleri ádebiyattıń jetekshi teması boldı. F. Gechko, R. Yashik, A. Bednar, K. Lazareva, V. Minach romanları, A. Plavka, P. Gorov, V. Migalik, Ya. Kostra qosıqları XX ásirdiń 2-yarımındaǵı eń ataqlı dóretpeler bolıp tabıladı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Slovakiya aymaǵında Áyyemgi Rim imaratlarınıń qaldıqları saqlanıp qalǵan. Diniy imaratlar hám roman usılındaǵı saraylar (Nitradaǵı 1200-jılǵa tiyisli áwliye Emeram bazilikası, XII ásirge tiyisli Skalicadaǵı 2 yaruslı kapellarotonda, 1228-jılǵa tiyisli Dyakovsa, XII ásirge tiyisli Drajovsa shirkewleri, XII ásirge tiyisli Oravskiy sarayı hám basqalar) slovak arxitektorlıǵınıń dáslepki estelikleri bolıp tabıladı. XIV-XV ásirlerde gotika usılı tarqaldı (Koshitsedaǵı kafedral sobor, 1382-1499; Bratislavadaǵı soborlar, XIV-XV ásirler hám basqalar). XVI ásirde Oyanıw dáwiri arxitektorlıǵı tarqala basladı (Banska Bistritsadaǵı ratusha, 1510; Preshov, Levoch, Bardeyov hám basqa orınlardaǵı úy-jay imaratları). XVII-XVIII ásirlerde barokko usılı, ásirese, sezilerli iz qaldırdı. Bratislavadaǵı Troitsa shirkewi (1717-35), dáslepki klassicizm simvolları bolǵan Bas saray (1778-81, arxitektor M. Gefele), Koshitsedaǵı ratusha (1756) solar qatarına kiredi. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında jer iyeleriniń háwli-jayları, qala hám awıllar qurılısında klassicizm, XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında modern usılı áhmiyetli boldı. Turar jaylar hám shirkewler aǵash, tas hám pisken, gerbishten qurıldı. XX ásirdiń 2-yarımı qurılısında zamanagóy materiallardan paydalanıldı (Bratislavadaǵı Joqarı texnika mektebi imaratı, Dunay ústindegi kópir, "Kiev" miymanxanası hám basqalar). Slovakiya aymaǵında dáslepki kórkem óner estelikleri (paleolit dáwirine tán hayallar háykelsheleri, neolit ılaydan islengen ıdısı, frakiy, skif, kelt, áyyemgi slavyan hám basqa qáwimlerden qalǵan buyımlar) saqlanǵan. IV ásirge tiyisli qábirlerden jez úskeneler, altın hám gúmis buyımlar tabılǵan. XIV-XV ásirler reńli-súwret dóretpeleri (Spishska Kapituldaǵı áwliye Martin shirkewi, 1317) itibarǵa ılayıq. XVI ásir baslarında Oyanıw dáwiri, XVII ásirde barokko kórkem óneri rawajlandı. XIX-XX ásirlerde Y. Chausig, K. Libay, V. Klimkovich, Y. Ganula, L. Chordak, F. Uprka, M. Benka, O. Dubay sıyaqlı súwretshi hám músinshiler dóretiwshilik etti. Zamanagóy súwretlew kórkem óner ustaları arasında V. Glubuchek, Ya. Kulix, Y. Kuzma, Ya. Yanoshka hám basqalarlardı kórsetiw múmkin.

Muzıka

Slovakiya xalıq muzıka dóretiwshiligi janrlarǵa bay. Olar arasında epikalıq, muhabbat, diniy hám dástúr qosıqları, balladaları ushıraydı. Qosıqlar bir dawıslı, 4 hám 5 dawıs qatarlı diatonikaǵa tiykarlanǵan. Frishka hám odzemok oyınları ataqlı. Saz ásbapları - fuyara, qoyshı nayları, gayda hám basqa IX-X ásirlerde professional muzıkanıń dáslepki formaları (shirkew aytımları), XV ásirden kóp dawıslı muzıka payda boldı. Milliy kompozitorlıq mektebiniń tiykarshısı Ya. L. Bella "Táǵdir hám ideal" simfoniyalıq poeması (1878), "Temirshi Viland" operası (1890) n jarattı. XX ásir baslarında túrli opera hám xor jámáátleri dúzildi. 1919-jıl dúzilgen muzıka mektebi 1928-jıl Muzıka hám drama akademiyasına, 1941-jıl konservatoriyaǵa aylandırıldı. Bratislavada slovak kamer orkestri (1960), Joqarı elegant kórkem óner mektebi (1949) dúzildi. Kompozitorlar E. Suxon, A. Moyzes, dirijyorlar L. Slovak, L. Rayter, pianinoshılar M. Karin, K Gavlikova, P. Taperser, skripkashılar A. Moji, T. Gashparek, qosıqshılar Yu. Martvon, E. Kitnarova, G. Benyachkova ataqlı.

Teatr

XII ásirde yokulyator dep atalatuǵın xalıq aktyorları tamashalar kórsetken. XV-XVI ásirlerde Brezno, Banska Shtyavnitsa hám basqa orınlarda mektep draması payda boldı. XVII-XVIII ásirlerde xalıq teatrı shólkemlestirilip, ol jaǵdayda diniy temadaǵı pyesalar qoyıldı. Slovakiyada professional teatr kórkem óneriniń payda bolıwında háweskerlik dógerekleri áhmiyetli rol oynadı. XIX ásirdiń 1-yarımında háweskerlerdiń drama dógerekleri dúzile basladı, olar U. Shekspir, F. Shiller, N. Gogol dóretpelerin saxnalastırdı. 1890-jıl Martında qurılǵan Milliy úy saxnasında jergilikli avtorlardan Ya. Xalupka, Ya. Palarik, P. Gvezdoslav, Y. Tayovskiy pyesaları qoyıldı. 1920-jıl Bratislavada birinshi slovak professional teatrı qurıldı. XX ásirdiń 2-yarımında Bratislava, Jilin, Koshitse, Banska Bistritsa, Preshovda jańa teatrlar isley basladı. Y. Budskiy, I. Lihard, T. Rakovskiy sıyaqlı rejissyorlar, M. Kralovichova, K. Maxata, Yu. Pantik, M. Gregor sıyaqlı aktyorlar ataqlı. Teatr kadrları Bratislavadaǵı Joqarı teatr mektepte tayarlanadı.