Dúnyanıń siyasiy kartası
Jáhánniń siyasiy kartası[redaktorlaw | derekti jańalaw]
Jáhánniń siyasiy kartasında, 2018-jılǵı jaǵdayına baylanıslı, 240 tan zıyat mámleket bolıp, sonnan dúnya jámiyetshiligi tárepinen ǵárezsizligi rásimiy jaqtan tán alınǵan 194 suveren mámleket bar[1]. Olardan 193 i BMSh ǵa aǵza, 1 wi (Vatikan) baqlawshı — mámleket. Mámleketler bir-birinen hár túrli ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Bunday áhmiyetli tamanlarınan biri aymaǵınıń úlkenligi bolıp esaplanadı. Dúnyadaǵı 29 ǵárezsiz mámlekettiń maydanı 1 mln km2 tan úlken bolıp, sonnan 12 siniń aymaǵı 2 mln km2 tan, 6 ınıń maydanı 5 mln km2 tan úlken. Sonday-aq, dúnya mámleketleri ara-sında aymaǵı mayda mámleketler de ózine itibar qaratadı. (1-kestege qarań). Jáhánniń siyasiy kartasında maydanı 1 mln km2 qa jetpey-tuǵın 24 ǵárezsiz mámleket bar. Bunday mámleketler hár túrli mate-riklerde, ásirese, Evropada (Vatikan, Monako, San-Marino, Lixtenshteyn hám basqalar). Aziyada (Maldiv Respublikası, Singapur, Baxrayn), Amerikada (Sent-Kits hám Neviya, Grenada, Barbados hám basqalar). Okeaniyada (Nauru, Tuvalu, Marshall atawları hám basqalar) jaylasqan. Mámleketlerdiń geografiyalıq ornı kóz qarasınan teńizge shıǵıw imkaniyatına iye hám iye emes mámleketlerge bólinedi. Teńizge shıǵıw imkaniyatı bar mámleketler arasında bolsa ataw, yarım ataw hám teńiz boyı kontinental mámleketler bolıp ajıraladı. Atawdaǵı mámleketler qatarına Indoneziya, Filippin, Yaponiya, Shri-Lanka sıyaqlı Aziya, Ullı Britaniya, Irlandiya, Islandiya sıyaqlı Evropa, Madagaskar, Kabo-Verde, Komor atawları sıyaqlı Afrika Kuba, Gaiti, Yamayka sıyaqlı Amerika mámleketleri hám de Okeaniyadaǵı Papua-Jańa Gvineya, Jańa Zelandiya, Fiji hám basqalar kiredi. Saudiya Arabstanı, Ispaniya, Italiya, Norvegiya, Koreya Respublikası, Vetnam-lardı yarım ataw mámleketlerine kirgiziwge boladı. Teńiz boyı konti-nental mámleketler bolsa materiklerdiń tiykarǵı bólimlerinde jaylasqan bolıp, teńizge shıǵıw jollarına iye. Bunday mámleketler dúnyada kóp (Franciya, Germaniya, Polsha, Qıtay, Mısır, AQSh hám t.b.).
Jáhánniń eń iri 10 hám eń kishi 10 mámleketleri[redaktorlaw | derekti jańalaw]
| № | Mámleketler | Aymaǵı(m km2) | № | Mámleketler | Maydanı (km2) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Rossiya | 17,1 | 185 | Malta | 316 |
| 2 | Kanada | 10,0 | 186 | Maldiv Respublikası | 298 |
| 3 | Qıtay | 9,6 | 187 | Sent-Kits va Nevis | 261 |
| 4 | Amerika Qurama Shtatları | 9,5 | 188 | Marshall atawlari | 181 |
| 5 | Braziliya | 8,5 | 189 | Lixtenshteyn | 160 |
| 6 | Avstraliya | 7,7 | 190 | San-Marino | 61 |
| 7 | Hindistan | 3,3 | 191 | Tuvalu | 26 |
| 8 | Argentina | 2,8 | 192 | Nauru | 21 |
| 9 | Qazaqstan | 2,7 | 193 | Monako | 2 |
| 10 | Aljir | 2,4 | 194 | Vatikan | 0,44 |
Dúnya okeanı hám onıń teńizlerin tikkeley tutaspaǵan mámleketler ishki kontinental mámleketler toparın quraydı. Bunday geografiyalıq jaylasıwǵa iye mámleketler dúnyanıń siyasiy kartasında 44. Ózbekstan Respublikası hám ishki kontinental mámleket bolıp esaplanadı. Jáhánnıń házirgi siyasiy kartası hár qıylı tariyxıy procesler tásirinde qáliplesken. Ásirese, Birinshi hám Ekinshi jáhán urısları, koloniallıq sistemasınıń jemiriliwi, socialistlik dúzimniń saplastırılıwı sıyaqlı procesler ayrıqsha itibarǵa ilayıq. Bul tariyxıy waqıyalar tásirinde XX hám XXI ásirler dawamında dúnyada ǵárezsiz mámleketler sanı ósip keledi
Jáhán hám materiklerde ǵárezsiz mámleketler sanınıń ózgerip barıwı[redaktorlaw | derekti jańalaw]
| Aymaq | Ǵárezsiz Mámleketler sanı | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Jillar | 1900-j. | 1945-j. | 1990-j. | 2000-j. | 2018-j. |
| Evropa | 24 | 31 | 33 | 43 | 44 |
| Aziya | 9 | 18 | 40 | 47 | 48 |
| Afrika | 4 | 3 | 52 | 53 | 54 |
| Amerika | 20 | 22 | 35 | 35 | 35 |
| Avstraliya hám Okeaniya | 0 | 2 | 12 | 13 | 13 |
| Jáhán | 57 | 76 | 172 | 191 | 194 |
Jáhánniń siyasiy kartasında sońǵı dáwirde eń úlken ózgerislerdi keltirip shıǵarǵan tariyxiy waqıya 1991-jılı burınǵı Sovet Awqamı-nıń tarqalıwı boldı. Bunıń nátiyjesinde 15 jańa ǵárezsiz mámleket júzege keldi: Rossiya, Ukraina, Belarussiya, Moldova, Litva, Latviya, Estoniya, Gruziya, Arabiya, Ázerbayjan, Qazaqstan, Qırǵızstan, Tájikstan, Túrkmenstan hám Ózbekstan. Evropada 1991—1992-jılları Yugoslaviyanıń tarqalıwı nátiyjesinde Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gersogovina hám de Makedoniya (2019-jıldan baslap. Arqa Makedoniya dep ataladı) ǵárezsiz boldı. Yugoslaviya quramında sonda tek Serbiya menen Chernogoriya qaldı. 2006-jılı bolsa Chernogoriya Serbiyadan bólinip, ǵárezsiz mámleketke aylandı. 1993-jıl 1-yanvardan Chexoslavakiya mámleketi ornında Chexiya hám Slovakiya ǵárezsiz respublikaları dúzildi[2]. Jáhán siyasiy kartasındaǵı bul ózgerisler xalıqaralıq socialistlik dúzimniń saplastırılıwı menen baylanıslı. Bul process penen baylanıslı túrde 1990-jılı Evropada eki nemec mámleketi (Germaniya Federativ Respublikası hám Germaniya Demokratiyalıq Respublikası) qosılıwı nátiyjesinde birden-bir Germaniya Federativ Respublikası[3], Aziyada bolsa Yemen Arab Respublikası hám Yemen Xalıq Demokratiyalıq Respublikası birlesiwi esabınan birden-bir Yemen Respublikası dúzildi. Basqa siyasiy pocesler tásirinde de jáhánniń siyasiy kartasında jańa suveren mámleketler payda bolıwı dawam etti. Afrikada 1993-jılı kóp jıllıq urıs nátiyjesinde Eritreya Efiopiya quramınan bólinip, suveren mámleket statusına (dárejesine) iye boldı. Okeaniyada 1994-jılı Palau mámleketi AQShtıń qadaǵalawı astındaǵı aymaqtan ǵárezsiz mámleketke aylandı. Qubla-shıǵıs Aziyada 2002-jılı Shıǵıs Timor ǵárezsiz mámleketler qatarın toltırdı. Afrika materiginde 2011-jıl 9-iyulde referendum nátiyjelerine muwapıq, Sudan quramınan Qubla Sudan mámleketi bólinip shıqtı.
Derekler[redaktorlaw | derekti jańalaw]
- ↑ https://n.ziyouz.com/books/qaraqalpaq_kitapxanasi/sabaqliqlar/6-klass/Geografiya.%206-klass%20(2017).pdf
- ↑ http://geografiya.uz/jahon-iqt-ijt-geografiyasi/1025-jahonning-siyosiy-xaritasi.html
- ↑ https://farbitis.ru/uz/economic-geography/chronology-of-the-change-of-the-political-map-of-the-world-modern-political-map-of-the-world/