Filippin

Filippin (Philippines), Filippin Respublikası (tagalsha: Republikasining Pilipinas, inglisshe: Republic Philippines) - Qubla-shıǵıs Aziyadaǵı mámleket, Tınısh okeanındaǵı Filippin arxipelaginda jaylasqan. Maydanı 300 mıń km². Xalqı 84,526 mln. adam (2002). Paytaxtı - Manila qalası. Basqarıw jaǵınan 74 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Filippin - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1987-jıl maqullanǵan. Mámleket baslıǵı - prezident (2001-jıldan Gloriya Makapagal Arroyo xanım), ol tuwrı ulıwma dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı, 2 múddetke qayta saylanıwı múmkin emes. Prezident húkimet baslıǵı da esaplanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Filippin Kongressi (2 palatalı parlament - Senat hám Wákiller palatası), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Filippin arxipelagi 7 107 atawdan ibarat, sonnan 800 inde adam jasaydı. Irileri: Luson, Mindanao, Samar, Negros, Palavan, Mindoro, Sebu, Leyte. Mámleket jer maydanınıń kópshiligi tawlı (eń biyik shıńı - 2954 m, Mindanao atawdaǵı Apo vulkanı). Hárekettegi hám sónǵen vulkan kóp. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Aymaqtıń 1/4 bólegi oypatlıq. Tawlar aralıǵında saylıqlar hám teńiz jaǵasında ensiz tegislikler jaylasqan. Paydalı qazılmalardan temir rudası, xromit, marganets, nikel, mıs, sonıń menen birge, sınap, altın, gúmis, túrli qurılıs materialları bar.

Íqlımı tropikalıq hám subekvatorial mussonlı. Ortasha aylıq temperatura 24-28°, tawlarda 19° qa shekem. Jıllıq ortasha jawın muǵdarı 1000-4000 mm. Tayfunlar bolıp turadı. Rio Grandede Mindanao, Agusan, Kagayan hám basqa dáryaları suwlı hám kóp bosaǵalı. Kól az, eń úlkeni Luson atawdaǵı Bay kóli. Topıraǵı, tiykarınan, laterit tipli qızıl hám sarı, tawlarda taw kashtan, dárya oypatlıqlarında allyuvial topıraq. 10 mıń túr ósimliktiń 40% i endemik. Aymaǵınıń 46% tropikalıq ormannan ibarat. Qımbat bahalı aǵash alınatuǵın mudam jasıl terek túri kóp. Teńiz jaǵasında mangro ormanları bar. 1200 m den biyik jaylar putalıq penen bánt. Haywan túri kóp emes. Iirik sút emiziwshiler joq. Buǵınıń bir neshe túri, jabayı dońız, mangust ushıraydı. Quslardıń 750 den artıq túri jasaydı. Jer bawırlawshı haywan kóp. Mayonvolkano, Kanlaon, Maunt Apo hám basqa milliy baǵları hám qorıqxanaları bar.

Xalqı

Filippinde óz-ara jaqın til hám dialektlerde sóylesiwshi 90 nan zıyat elat hám qáwimler jasaydı. Olardıń irileri: bisayya, tagal, ilok, bikol, pampangan, pangasinan hám basqalar. Bunnan tısqarı, qıtay, aziyalıq, evropalıq hám amerikalıqlar da bar. Qala xalqı 56%. Rásmiy tilleri - tagal hám inglis tilleri. Dinge sıyınıwshıları xristian, islam dinlerine sıyınadı. Iri qalaları: Manila, Keson Siti, Sebu, Davao.

Tariyxı

Filippin aymaǵında eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqta Aziya kontinentinen, eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqta Vyetnamnan barǵan, keyin Indoneziyadan kelgen qubla mongoloidlar jergilikli negr-avstraloidlardı sıǵıp shıǵargan, yarımı olar menen qosılıp ketken. XIV-XV ásirlerde Indoneziya arqalı Luson, Sebu atawlarında, Sudu arxipelaginda islam dini tarqaldı. Bul jerlerde mayda tarqaq hákimlikler, Sulu arxipelaginda bolsa Xolo sultanlıǵı payda boldı. 1521-jıl Magellan basshılıǵındaǵı Ispaniya ekspediciyası Filippin atawlarına jetip keldi. Bul ekspediciyanı Maktano hákimi Lapulapu joq etkennen keyin (Filippinde onı ǵárezsizlik ushın gúrestiń birinshi qaharmanı retinde húrmetleydi), Ispaniya 1564-jıl Legaspi basshılıǵında taǵı ekspediciya jiberdi. Onıń otryadı Filippinniń oraylıq hám arqa bólegindegi tiykarǵı atawlardıń jaǵaların basıp aldı, xalıqtıń kóbisin (qubladaǵı musulmanlardan tısqarı) xristian dinine kirgizdi.

1756-63-jıllardaǵı 7 jıllıq urıs dáwirinde inglis áskerleri Manila qalası hám bir qansha jaylardı bir jılǵa shekem iyelep turdı. XIX ásirdiń 2-yarımında shet el qarjısı járdeminde sawda-sanaat jumısları rawajlana basladı, oqımıslı adamlar er jetti. Reforma tárepdarları (X. Risal, M. del Pilar hám basqalar) dáslepki patriotlıq shólkemlerin dúzdi. 1892-jıl A. Bonifasio hám basqalar basshılıǵında Katipunan dep atalıwshı jasırın patriotlıq shólkemi payda boldı, tez arada keskin ilajler kóriw tárepdarı bolǵan zıyalılar bul shólkemge qosıldı. Katipunan shaqırıǵı menen milliy azatlıq revolyuciyası (1896-1898) baslandı. Revolyuciyashılar 1897-jıl 22-martta ǵárezsiz respublikanı járiyaladı. AQSh 1898-jıl aprelde Ispaniya koloniyaların iyelew ushın urıs basladı. 1898-jıl 12-iyunda Filippin 2 ret ǵárezsiz dep daǵaza etildi. 1899-1901-jıllardaǵı Amerika-Filippin urısı nátiyjesinde AQSh Filippindi basıp aldı. 1934-jıl Filippin avtonomiyaǵa iye boldı. Ekinshi jáhán urısı jıllarında Filippin aymaǵın Yaponiya okkupaciya etti. 1946-jıl 4-iyulda Filippin ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi. Filippin 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 22-yanvarda tán alǵan hám sol jıl 13-aprelde diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 12-iyun - Ǵárezsizlik kúni (1898).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Liberal partiya, 1946-jıl dúzilgen; Mılletshiller partiyası, 1907-jıl tiykar salınǵan, 1972-jıl qadaǵan etilgen, 1978-jıl taǵı iskerlik baslaǵan; Filippin kommunistlik partiyası, 1930-jıl dúzilgen; "Filippin patriot xalqınıń demokratiya ushın gúresi" partiyası, 1997-jıl dúzilgen; Lakas Xristian demokratlar milliy awqamı - partiya blokı, 1992-jıl dúzilgen. Filippin kásiplik awqamları kongressi, 1975-jıl tiykar salınǵan, 39 tarmaq kásiplik awqamın birlestiredi.

Xojalıǵı

Filippin - agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 22%, sanaat 32%, xizmet kórsetiw salası 48%. Awıl xojalıǵında kishi-kishi dıyqan xojalıqları kópshilikti quraydı. Iri plantaciya xojalıqları da bar. Awıl xojalıǵına jaramlı jerler 9 mln. gektar (mámleket aymaǵınıń 30%), sonnan 1 mln. gektar jer suwǵarıladı. Dıyqanshılıq ústem. Eksport ushın qumshekerqamıs, abaka, geveya, kokos palmasi, jer ǵoza, kofe, kakao, temeki, tropik hám citrus miyweler jetistiriledi. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri - salı, mákke, batat, maniok, palız eginleri. Shárwashılıǵı rawajlanǵan: qaramal hám buǵı, shoshqa, eshki, qus baǵıladı, balıq awlanadı. Ormanlarda qımbat bahalı eksportbap aqshıl qızǵılt reń hám qızıl terek aǵashları tayarlanadı.

Sanaatında kánshilik rawajlanǵan: nikel, rux, mıs, temir, marganets, xrom káni, sonıń menen birge, taskómir, neft, sınap, altın, gúmis qazıp alınadı. Filippin sanaatı qant, salı aqlaw, temeki, sarımay, miywe konservalaw, kopra, jıp hám basqa kárxanalardan ibarat. Aǵashsazlıq, mebel hám ayaq kiyim sanaatı da rawajlanǵan. Sanaattıń ximiya, radioelektronika tarmaqları joqarı pátte rawajlanbaqta. Metallurgiya, metallsazlıq, mashinasazlıq (atap aytqanda, avtomobil jıynaw), televizor, radiopriyomnik, elektr ásbaplar, mineral tógin, rezinatexnika buyımların islep shıǵaratuǵın, neftti qayta isleytuǵın, neft ximiyası, toqımashılıq, tigiwshilik, ayna, cement zavodları bar. Ónermentshilik qalaq tarmaq esaplanadı. Jılına ortasha 26,4 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı sanaat orayları: Manila, Sebu, Davao. Júkler, tiykarınan, teńiz transportında tasıladı. Temirjol uzınlıǵı 0,9 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 161 mıń km.

Tiykarǵı teńiz portları: Manila, Sebu, Batangas, Davao. Manilada xalıqaralıq aeroport bar. Filipppin shetke qantsheker, kopra, kokos mayı, metall káni, aǵash, mashina hám úskeneler, ximiyalıq elementler shıǵaradı, shetten neft hám neft ónimleri, mashina hám úskene, transport quralların aladı. Yaponiya, AQSh, Avstraliya, Indoneziya, Singapur, Koreya Respublikası, Saudiya Arabstanı menen sawda etedi. Pul birligi - Filippin pesosi.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Shıpakerler universitet hám medicina institutlarında tayarlanadı. Filippinde orta mekteplerdiń yarımınan kóbi hám baslanǵısh mekteplerdiń bir bólegi menshikli. Mámleketke qaraslı hám menshikli mekteplerde pul tólep oqıydı. Baslanǵısh mektepte oqıw májburiy hám biypul bolıp, oǵan balalar 7 jastan qabıl etiledi hám 6 jıl oqıtıladı. Orta mekteplerde oqıw múddeti 4 jıl. Sabaqlar inglis hám jergilikli tagal tillerinde alıp barıladı. Óner tálimi baslanǵısh mektep negizindegi awıl xojalıǵı, sanaat, sawda mekteplerinde ámelge asırıladı. Baslanǵısh mekteplerdiń oqıtıwshıları pedagogika kolledjlerinde tayarlanadı. Olardıń eń úlkeni Maniladaǵı Filippin normal (pedagogika) kolledji bolıp tabıladı. Joqarı oqıw orınlarınıń kóbi menshikli.

Iri joqarı oqıw orınları: Maniladaǵı Katolik Santo-Tomas universiteti (1611), Manila universiteti, Uzaq Shıǵıs universiteti (1928), Shıǵıs universiteti (1946), Keson-Siti qalasındaǵı Filippin universiteti (1908). Jetekshi ilimiy mákemeler universitetler aldında dúzilgen. Mámleket ilimiy mákemeleri - Yadro izertlewleri orayı (1958), Filippin rawajlanıw akademiyası (1973), Kokos palmasi ilimiy izertlew institutı, Filippin pánler akademiyası (1976) hám basqalar. Xalıqaralıq salı ilimiy izertlew institutı bar. Universitetler aldında iri kitapxanalar, Manilada Milliy kitapxana isleydi. Manilada Santo-Tomas muzeyi (1682), Filippin Milliy muzeyi (1901) hám Metropoliten kórkem óner muzeyi bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Filippinde bir qansha gazeta hám jurnal baspa etiledi. Irileri: "Balita" ("Jańalıqlar", tagal tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1972-jıldan), "Manila bulletin" ("Manila byulleteni", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1972-jıldan), "Manila ivning post" ("Manila aqsham pochtası", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik keshki gazeta, 1975-jıldan), "Manila tayms" ("Manila waqtı", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1945-jıldan), "Piplz djornel" ("Xalıq gazetası", tagal hám inglis tillerinde shıǵatuǵın gazeta, 1979-jıldan), "Tempo" ("Pát", tagal hám inglis tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1983-jıldan), "Yunayted deyli nyus" ("Kún jańalıqları", inglis hám qıtay tillerinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1973-jıldan), "Sulong" ("Alǵa", aylıq byulleten). Filippin jańalıqlar agentligi - mámleket informaciya mákemesi bolıp, 1973-jıldan iskerlik kórsetedi. Radioesittiriw 1952-jıldan, telekórsetiw 1953-jıldan baslanǵan. Mámlekettegi barlıq radio hám telestanciyalar iskerligi "Neshnl telekommyunikeyshne kommishn" húkimet mákemesi tárepinen qadaǵalanadı.

Ádebiyatı

Filippin xalıqları hám elatları ádebiyatı tagal hám basqa jergilikli tillerde, sonıń menen birge, ispan hám inglis tillerinde rawajlanıp kelmekte. Filippin xalıq awızeki dóretiwshiligi hám, ásirese, qaharmanlıq dástanlarında malayya hám indoneziya hám ádebiy dástúrleriniń tásiri bilinedi. XVI-XIX ásirlerdegi Ispaniya húkimranlıǵı dáwirinde ispan tilinde diniy-násiyat ruwxındaǵı ádebiyat payda boldı. Zamanagóy tagal ádebiyatınıń tiykarshısı F. Baltasar (laqabı Balagtas) dıń "Florante hám Laura" dástanı (1838) ataqlı. 1856-jıl M. de Kastronıń tagal tilinde basılıp shıqqan birinshi romanı "Urban hám Felisa" (1863) dan keyin XX ásirdiń 1-yarımında V. Ernandes Penya, L. K. Santos romanları, X. Korasan de Xesus, A. V. Ernandes qosıqları, A. V. Ernandes, D. Rosario, F. Galauran gúrrińleri payda boldı.

Ekinshi jáhán urısınan keyin poeziya hám gúrriń jáne de rawajlandı. A. V. Ernandestiń "Shaytan jılaw", "Jırtqısh qus", F. Galaurannıń "Bir qısım gúrish", N. Karavananıń "Qızıl úydegi perishte" romanları social hám xojalıq temalarǵa baǵıshlandı. Ispan tilindegi ádebiyat rawajlanıwında X. Risal romanları ("Maǵan tiyispe", "Flibustyerlar") úlken áhmiyetke iye boldı. XX ásirdiń 1-yarımında S. Apostol, F. Gerrero, K. M. Rekto hám basqalardıń patriotlıq poeziyası ataqlı boldı. Tap sol dáwirde X. G. Vilya, M. E. Argilya, N. V. M. Gonsales, K. Bulosan sıyaqlılar inglis tilinde novella hám qosıqlar jarattı. Ekinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde E. Okampo, N. Xoakin, E. L. Tyempo hám basqa jazıwshılar jetilisip shıqtı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Jergilikli xalıqtıń dástúriy úyleri qazıqlar ústine ılashıq tárizli etip qurıladı, ústi palma japıraǵı menen jabıladı. Koloniya dáwirinde qalalar, qorǵanlar, shirkew hám saraylar barokko hám de klassicizm usılında qurıla basladı (Luson atawdaǵı San-Nikolas shirkewi, XVII ásir; Maniladaǵı Santo-Tomas universiteti, 1608-1615-jıl). XIX ásir 2-yarımı hám XX ásir 1-yarımında Manila qalasında Evropa hám Amerika arxitekturası usılında ımaratlar qurıldı. Filippin arxitektorlarınan P. Antonio, S. Konso, L. V. Loksin, A. Nakpil óz dóretiwshiliginde ispan arxitekturası usılındaǵı jay hám imaratlardı milliy ruwxta bezewge itibar bere basladı (Panay ataw Iloilo qalasındaǵı Miagao ıbadatxanası; Maniladaǵı Filippin mádeniyat orayı, 1969, arxitektor L. V. Loksin).

Filippin aymaǵında eramızǵa shekemgi 2-1 mıń jıllıqqa tiyisli kórkem óner estelikleri saqlanıp qalǵan. Áyyemnen aǵash hám bambuk naǵıs oyıwshılıǵı, toqımashılıq, metallsazlıq, kesteshilik, zergerlik sıyaqlı kásipler ataqlı bolǵan. Maniladaǵı San-Agustin shirkewiniń naǵıs oyıwshı aǵash qapıları (1606) hám San-Ignasio shirkewiniń sıyınatuǵın bólegindegi zerler Filippin kórkem óneriniń dáslepki úlgileri bolıp tabıladı. XIX ásirdiń 2-yarımı hám XX ásirdiń 1-yarımında dáske reńli súwreti (X. de Luna, F. Idalgo, F. Amorsolo), músinshilik (G. Tolentino) payda boldı. Filippin Roxas portret hám tábiyat kórinisi, X. Risal reńli súwret hám músinshilik salasında umıtılmas dóretpeler jarattı.

F. Amorsolo tiykar salǵan "Dástúriy mektep" XX ásir ortalarına kelip Filippin súwretshileri akademiyasına aylandı. 50-60-jıllarda K. V. Francisko dóretiwshiligi kámal taptı. Ol ańız hám ráwiyatlarǵa, azatlıq háreketi qaharmanlarına, sonıń menen birge, dıyqanlar, balıqshılar, kánshiler turmısına arnalǵan kóplegen diywal súwret hám tábiyat kórinislerin jarattı. A. Magsaysay Xo atlı hayal súwretshi awıl hayal-qızlarınıń shıraylı kelbetin súwretleytuǵın gózzal dóretpeleri menen itibar qazandı. V. Manansala, R. Tabuena, M. Malang Santos, U. Yonson, E. Okampo, A. R. Lus, F. Sobel sıyaqlı súwretshiler, X. Alkaptara hám A. M. Imao, N. Abue sıyaqlı músinshiler milliy realistlik dástúrlerdi dawam ettirdi.

Muzıka

Dástúr (áskeriy, toy), miynet hám basqa xalıq qosıq hám de ayaq oyınları ázelden dawam etip keledi. Tawlı hám musulman xalıqlardıń áyyemgi muzıkası derlik ózgerissiz saqlanǵan. XVI-XVIII ásirlerde xristian dinine kirgen hám ispanlar tásirinde bolǵan xalıqlarda bolsa azmaz jergiliklilesken ispansha oyınlar (xota, xabanera) tarqala baslaǵan. Saz ásbapları: bambuk hám aǵash fleytalar, gonglar, gitara tárizli kudyapi, gitgit (skripka túri) hám basqalar. Rondalya dep atalıwshı tarlı milliy orkestr dańq qazanǵan. Professional muzıka XIX ásirden rawajlandı. 1916-jıl Filippin universiteti janında konservatoriya ashıldı, keyin Manila hám Keson-Siti qalalarında muzıka mákemeleri hám toparları dúzildi. Kompozitorlar arasında X. Silos, X. Estelya, A. Molina, F. Buenkamina, Filippinde Leon, J. A. Akep hám basqalar ataqlı. Manilada Milliy filarmoniya jámiyeti, "Bayanixan" (1956), "Filippineskas" (1958), " Barangay" qosıq, ayaq oyın ansamblleri, Filippin universitetiniń "Madrigal" kamer qorı, Manila simfoniyalıq orkestri, Filippin Mádeniyat orayınıń orkestri, Koncert orkestri isleydi. Milliy muzıka keńesi, kompozitorlar jámiyeti bar.

Teatr

Áyyemnen dawam etip kiyatırǵan hám qosıq, oyınlar menen ótetuǵın dástúr, úrp-ádetler hám olarda gewdelentiriletuǵın miynet processleri, toy úrp-ádetleri teatr kórkem óneri ushın dárek bolǵan. Filippin professional teatrı qıtay, hind, indonez, keyin ispan hám amerika mádeniyatı tásirinde qáliplesti. XIX ásir ortalarında Manilada háweskerlik teatrları: Eskosur truppası (1848) hám Lopes Aris truppası (1852) júzege kelip, olarda ispan tilindegi muhabbat pyesaları (sarsuelalar) saxnalastırıldı. 1914-jıl Manilada inglis tilindegi "Litl tietr" dúzildi.

Onıń aktyorları da, tamashagóyleri de tiykarınan, Manila universitetiniń student hám muǵallimleri edi. Filippin ǵárezsizlikke eriskennen soń, tagal tilindegi dramaturgiya hám teatr rawajlana basladı. "Barangay teatr gildiyasi" (1939), Filippin aktyorlar laboratoriyası (1959), Meralko teatrı, Raj Soliman teatrı hám basqa yarım professional toparları milliy kórkem óner (moromoro, sarsuela hám basqalar) dástúrlerin jáhán teatrınıń eń jaqsı úlgileri jetiskenlikleri menen birge qosıwǵa umtıladı. 1972-jıl Manilada kóshpeli balalar teatrı dúzildi.

Kinosı

1919-jıl rejissyor hám aktyor X. Nepomuseno milliy kino firma quralǵanınan keyin kinofilmler turaqlı islep shıǵarıla basladı. Tagal tilinde "Awıllıq qız" atlı dáslepki kórkem film jaratıldı. "Úsh maqtanshaq" (1926) dawıssız filmler arasında eń jaqsısı boldı. 1932-jıl dáslepki dawıslı filmler ("Jalatay", rejissyor J. P. Musser; "Altın qanjar", rejissyor X. Nepomuseno) shıǵarıldı. 30-jıllardaǵı eń iri kino birlespeleri - "Sampagita" hám "LVN" shıǵarǵan filmlerde milliy tariyx hám mifologiya syujetlerinen paydalanıldı. Sonıń menen birge, "Jırtılǵan bayraq", "Qaranǵılıq hám nur" komediyaları da jaratıldı.

1946-jıl dúzilgen "Premyer prodakshn" studiyası kewilashar ruwxtaǵı filmler menen bir qatarda tawlı qáwimler ómirin súwretleytuǵın filmlerdi de súwretke aldı. 50-60-jıllarda "Xarana", "Dúnyanıń aqırına shekem" (ekewiniń rejissyor J. de Leon), "Parij romanei", "Badayo" (ekewiniń rejissyor L. V. Avelyana) ekranǵa shıǵarıldı. XX ásir aqırlarında jaratılǵan "Suwsız jerdi suwǵar" (rejissyor O. Buenaventura), "Narkotik alıp-satarlardı óltirińler" (rejissyor J. Estrada) filmleri aktual zamanagóy temalarǵa arnalǵan. 1960-jıllardıń ortalarınan Manila kinofestivalı ótkerip kelinedi.