Oman

Oman — Arabstan yarım atawınıń qubla-shıǵıs bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 309,5 mıń km² (batısta shegara shólden ótkenligi ushın anıq belgilenbegen). Xalqı 4,7 mln. adam (2018). Paytaxtı — Maskat qalası Basqarıw jaǵınan 59 wálayatqa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Oman — sultan basshılıǵındaǵı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 1996-jıl 6-noyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — sultan (1970-jıldan Qobus bin Sayd). Shoro keńesi hám Mámleket keńesinen ibarat. Oman Keńesi máslahát organı bar. Atqarıwshı hákimiyattı sultan hám húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Oman Parsı hám Oman qoltıqları, Arabstan teńizi menen qorshalǵan. Arqa bólimin Oman tawları (mámlekettiń eń biyik noqatı 3353 m — Shom tawı) iyeleydi. Oman qoltıǵı jaǵasındaǵı Al-Batina oypatlıǵında bir qansha oazisler bar. Omannıń oraylıq bóliminde Rubʼ ul Xoli qumlı shóliniń shıǵıs sheti, qubla-batısında Dofar (Zufar) platosı (uzınlıǵı 500-1000 m hám onnan artıq) jaylasqan. Jer astınan neft, tábiyiy gaz, mıs, xrom, taskómir, marganec, qorǵasın, altın hám gúmis qazıp alınadı. Íqlımı tropikalıq, aymaǵınıń úlken bóliminde shól ıqlımı. Hawanıń ortasha temperaturası iyunda 32°, yanvarda 21° (maksimal temperatura 45-50°). Jıllıq jawın — 150 mm, tawlı orınlarda 500-700 mm ge shekem. Omanda úzliksiz aǵar dáryalar joq. Jer astı suwlarınan korizpar járdeminde keń paydalanıladı. Tawlar savanna hám japıraq toqıwshı ormanlar, otlaqlar menen qaplanǵan. Oazislerde xurma hám kokos palma dalaları bar. Dofar platosında smola alınatuǵın ladan hám kommifora terekleri ósedi. Haywanat dúnyası: sút emiziwshilerden arab taw eshkisi (jeyran), túlki, shaǵal, sırtlan ushıraydı, qosayaq, kesirtke, jılan, jaǵaǵa jaqın suwda balıq kóp. VaziSerin qorıqxanası dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń 90% ten kóbi omanlar (Oman arabları). Balujlar, parsılar, Hindstan, Pakistan, Afrika mámleketlerinen kelgenler de jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Mámleket dini — islam. Xalıqtıń kópshiligi Oman qoltıǵı jaǵasında jasaydı. Qala xalqı 72%. Áhmiyetli qalaları: Maskat, Salala, Sur, Matrah.

Tariyxı

Házirgi Oman jaǵasında eramızǵa shekemgi 4 mıń jıllıqtan Arqa Afrika, Parsı qoltıǵı mámleketleri hám Hindstan ortasında dáldalshı sawda orayları bar bolǵan. VI-V ásirlerde Omannıń jaǵa bólimleri Ahamaniyler basshılıǵı astında bolǵan. Eramızdıń VI ásirde sasaniy Xisraw I Anushirwan (Nushirawan) áskerleri tárepinen wayran etildi. VII ásir ortalarında Oman Arab xalifalıǵı quramına kirgizildi, islam dini tarqaldı. VIII ásir ortalarında xalifa nayıbına qarsı kóterilisten keyin Oman ǵárezsiz mámleket — imamlıqqa aylandı, onı imam mákeme ete basladı. IX ásir aqırında Abbasiyler Oman ózine boysındırdı. XI ásir aqırına kelip mámlekettegi ǵárezsizlikke eristi. 1515-jıl Omannıń barlıq jaǵa bólimin portugallar basıp aldı. 1650-jıl azat etildi. XVIII ásirdiń 2-yarımında Ullı Britaniya menen Franciya Omandı iyelew ushın óz ara gúres basladı. 1792-jıl imamnıń úkesi sultan ibn Ahmed Oman jaǵaların, atap aytqanda, Maskat hám As-Sahar qalaların iyelep, bólek mámleket — Maskat sultanlıǵı dúzilgenligin járiyaladı. Áyne waqıtta vahhabiyler iyelep alǵan Parsı qoltıǵı hám Hormuz buǵazı jaǵaları Omannan ajıralıp shıqtı. Nátiyjede XIX ásir baslarına kelip, mámleket Oman imamlıǵı, Maskat sultanlıǵı, Omannıń arqa jaǵası (inglis ádebiyatında "Qaraqshılar Jaǵası" dep atalatuǵın aymaq) na bólinip ketti. XIX ásirdiń 2-yarımında Maskat penen "Qaraqshılar Jaǵası" Angliya protektoratı (Maskat hám Shártnamalı Oman —házirgi Birlesken Arab Ámirlikleri) na aylandırıldı. Oman imamlıǵınıń jaǵa boyınan ayırılıwı onıń sawda-satıqtaǵı poziciyasına ziyan jetkeredi. 1865, 1886, 1890-jıllarda Omanda kolonizatorlarǵa qarsı xalıq kóterilisleri bolıp ótti. Kóterilisshiler Maskattı Oman menen birlestiriw hám Maskat penen Ullı Britaniya ortasında dúzilgen tásirli shártnamanıń biykar etiliwin talap etti. Biraq kóterilisler bárhá shápáátsizlik penen bastırıldı.

1913-jıl imam Salim al Xarusiy basshılıǵındaǵı Oman qáwim áskerleri Maskattıń kóp bólimin azat etti. 1920-jıl 25-sentyabrde inglis kolonizatorları menen Maskat sultanı As Sib awılında Oman imamlıǵın ǵárezsiz mámleket dep tán alıwshı shártnamaǵa qol qoydı. Biraq Omanda iri neft kánleri ashılǵannan keyin, Angliya áskerleri As Sib shártnamasın buzıp, 1955-jıl gúzde Omanǵa bastırıp kire basladı, inglis áskerleri hám Maskat sultanı Sayd ibn Taymur láshkerleri Omannıń Nazva, Rustaq hám basqa qalaların iyelep aldı. Oman xalqınıń bir bólimi imam Ǵolib ibn Ali basshılıǵında basqınshılarǵa qarsı gúres basladı. 1959-jılǵa kelip imamlıq aymaǵınıń ádewir bólimi inglisler qolına ótti. Kóp omanlıqlar watanınan ketiwge májbúr boldı. 1958-jıldan Oman táǵdiri máselesi BMSh da bir neshe márte talqılandı. Aziya hám Afrika mámleketleriniń talabı menen BMSh Bas Assambleyasınıń 18-sessiyası Oman máselesi menen shuǵıllanıwshı arnawlı komitet dúzdi. BMSh Bas Assambleyasınıń 20-sessiyası (1965) Oman aymaǵınan inglis áskerlerin shıǵarıp jiberiw hám Omanǵa ǵárezsizlik beriw tuwralı komitet usınısın maqulladı. 1970-jıl aqırında Maskat sultanınıń ulı Qobus bin Sayd Maskat sultanlıǵı menen Oman imamlıǵın birlestirip, Oman Sultanlıǵı dúzilgenin járiyaladı. Oman — 1971-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 18-noyabr — Milliy kún (1970).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları joq. Aytıp ótemiz, 2023-jıl Oman sultanlıǵınıń Ózbekstandaǵı jańa elshisi óz iskerligin baslaǵan.

Xojalıǵı

Oman neft hám gaz sanaatı rawajlanıp atırǵan agrar mámleket. Iri neft kánleri ashılǵanlıǵı sebepli 1967-jıldan neft hám gaz qazıp alıw rawajlana basladı. Jalpı ishki ónimde neft hám gaz sanaatınıń úlesi 38,5%, awıl xojalıǵınıń úlesi 2,9%. Aymaǵınıń 0,1% te dıyqanshılıq etiledi, xalıqtıń 75% awıl xojalıǵında bánt. Suwǵarılatuǵın jerlerde jer astı kanalları (korizlar) járdeminde oazis dıyqanshılıǵı jolǵa qoyılǵan. Eksport ushın xurma (finik palmasi), limon hám temeki egiledi. Ishki mútájlik ushın tarı, biyday, arpa, palız eginleri, mákkejúweri, paxta, qumshekerqamıs, miyweler de jetilistiriledi. Kóshpeli badaviyler shárwashılıq (qoy, eshki, túye baǵıw) menen shuǵıllanadı. Teńizden balıq awlanadı. Oman sanaatında truba hám plastmassa ónimleri, sonıń menen birge, ximiya, neftti qayta islew, cement zavodları, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleytuǵın, konditer, unjarma, metallsazlıq, mashinasazlıq, kemasazlıq kárxanaları bar. Jılına ortasha 7,8 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Avtomobil jolları uzınlıǵı 30,8 mıń km; temirjol joq. Tiykarǵı teńiz portları — Maskat hám Matrah. Maskat qasındaǵı As Sib qalasında xalıqaralıq aeroport bar. Oman shetke neftten tısqarı neft ónimleri, reńli metall, xurma, qurıtılǵan balıq, temeki, citrus miyweler shıǵaradı. Shetten mashina hám úskene, transport quralları, azıq-awqat ónimleri, gezleme, qurılıs materialların aladı. Ullı Britaniya, Yaponiya, Koreya Respublikası, Singapur, AQSh penen sawda etedi. Pul birligi — Oman riali.

Bilimlendiriwi

1970-jıllardan xalıq bilimlendiriwin rawajlandırıw ilaj tádbirleri qurıla basladı. Diniy mektepler menen bir qatarda dúnyalıq oqıw orınları ashıldı. Balalarǵa tálim beriw, olardı sabaqlıq, mektep kiyimleri hám basqalar menen támiyinlewdi mámleket óz moynına alǵan. Jaslarǵa kásip-óner úyretiwshi tálim orayları ashılǵan. Oman jumısları Maskat qalasındaǵı Oman mádeniy miyrasları direktorata, Oman tariyxıy associaciyası hám basqa mákemelerde alıp barıladı.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Omanda basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazetalar: "Alvatan" (arab tilindegi kúndelik gazeta, 1971-jıldan), "Oman" (arab tilindegi kúndelik gazeta), "Oman deyli observer" ("Omannıń kúndelik sholıwshısı, inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1981-jıldan), "Time of Omon" ("Oman waqtı", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1975-jıldan). Mámleketke qaraslı Oman informaciya agentligi 1984-jıl dúzilgen. Oman Sultanlıǵı radiosı 1970-jıl, Oman televideniesi 1974-jıl dúzilgen.

Mádeniyatı

Oman ádebiyatı hám kórkem óneri ulıwma arab mádeniyatınıń bir bólimi retinde rawajlanıp kelgen. Omannıń qubla-batısındaǵı Dofar wálayatında eramızǵa shekemgi dáslepki jerlerinde gúllengen Al Balıd, Rubat, Taki qalaları, Xor Rori (áyyemgi Samxaram) portınıń qarabaxanaları saqlanıp qalǵan. Tastan ibadatxanalar (atap aytqanda, ay hayal qudayına arnalǵan ibadatxanalar) qurılǵan, jez háykeller jasalǵan (bólekleri tabılǵan). VII ásirde islam dini qabıl etilgennen soń, meshit hám medireseler júzege kele basladı. XVI ásirden baslap, portugallar húkimranlıǵı dáwirinde teńiz jaǵasındaǵı Maskat, Rasal Xayma, Matrah qalalarında, mámleket ishindegi Nazva, Ibrida záwlim tas qorǵanlar qurıldı. Oman qalaları, tiykarınan, orta ásir túsin saqlap qalǵan. Qalalardaǵı úyler 2-3 qabatlı, áynek hám áywanlarına tosıq tutılǵan. Jaǵada jaylasqan alǵan baluj hám afrikalıqlar qamıs hám mardannan jasalǵan, tóbesi palma japıraǵı menen jabılǵan ılashıqlarda jasaydı. Áyyemgi kórkem ónermentshilikten zergerlik (ziynet buyımları, qural, ásirese, sopıǵa oyıp naǵıs salınǵan shıraylı pıshaqlar, mıs hám ılayda islengen ıdıstan sırlanǵan ıdıs, sherim buyım (er, qamshı, tapochkalar) lar soǵıw, kesteshilik, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kásipleri saqlanıp qalǵan.