Qazaqstan

Qazaqstan Respýblıkasy
qazaqsha *Қазақстан Республикасы*
Qazaqstan Respublikasy
Qazaqstan Respýblıkasy qazaqsha Қазақстан Республикасы; Qazaqstan Respublikasy
	Motto: Alash! (tariyxiy);; Alǵa Qazaqstan! (resmiy emes)
	Anthem: Meniń Qazaqstanym;
	Location of Kazakstan
Capital	Astana; 51°10′N 71°30′E / 51.167°N 71.500°E
Largest city	Almaty (1 185,9 mın')
Official languages	Qazaqsha — mámm.,; russha
Ethnic groups	Qazaqtar, rustar, Ukrainder, O'zbekter, Uyg'ırlar, Tatarlar, Qırǵızlar
Government	Prezidentlik-Parlamentlik Respublika
Táwelsizlik	KSRO elinen
Population
GDP (PPP)	2022 estimate
HDI (2022)	▲ 0,0.884 (joǵary) (52--shı)
Currency	Qazaqstan teńgesi (KZT)
Time zone	(UTC+5)
Internet TLD	.kz
Calling code	7

Qazaqstan yaki rásmiy Qazaqstan Respublikası — Evraziya materiginiń ortasında ornalasqan mámleket.

Arqa jaǵında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jaǵında Túrkmenstan (380 km), Ózbekstan (2 300 km) hámde Qırǵızstan (980 km) respublikaları menen, shıǵısında Qıtay menen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy teńizimen, ońtústikte Aral teńizimen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.

Jurt sanı 17713,7 mıń (2016). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01% qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstıń ókilleri turadı.

Paytaxtı — Astana qalası. Ákimshilik jaǵınan 14 oblısqa bólinedi. Memlekettik tili — qazaq tili.

Jag'rapiyası

Baslı maqala: Qazaqstan jag'rapiyası

Hákimshilik qurılısı

Hákimshilik-aymaqlıq qurılısı: Tómengi kestede. Awılıq aymaqqa birikken 7719 awılıq eldi mákánlar bar (2003).

Qazaqstan a'kimshilik aymaqları
Aymaq kúyi	Sanı
wálayat	14
Qala	85
Qala awılları	?
Rayon	160
Kent	176
Awıllıq aymaǵı	2237

Qazaqstan wálayatları
wálayatlar	Aymaǵı	Turǵın jurtı	Ortalıǵı	Ortalıq turǵın jurtı
Aqmola			Kókshetaw
Aqtóbe			Aqtóbe
Almatı			Taldıqorǵan
Atıraw			Atıraw
Batıs Qazaqstan			Oral
Jambıl			Taraz
Qaraǵandı			Qaraǵandı
Qostanay			Qostanay
Qızılorda			Qızılorda
Mańǵıstaw			Aqtaw
Qubla Qazaqstan			Shimkent
Pavlodar			Pavlodar
Arqa Qazaqstan			Petropavlovsk
Shıǵıs Qazaqstan			Óskemen

Qazaqstan Respubliykalıq man'ızı bar qalaları
Qala	Aymaǵı	Turǵın jurtı
Almatı
Astana
Bayqońır¹
¹Bayqońır qalası «Bayqońır kosmodromı» men birge 2050-jılǵa deyin Rossiya arendasında.

Jurtı

Baslı maqala: Qazaqstan jurttaniwı

Jurt sanı

2020- jıldıń shildeniń 1 kúninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mıń adamdı quradı.

Onıń ishinde, 10 063,9 mıń (57,3%) adamdı qalalıq turǵınlar, 8537,5 mıń adamdı (42,7%) awıldıq turǵınlar qurap otır.

2020-jıldıń qańtar-mawsım aralıǵında respublika xalqınıń tábiyiy ósimi 120 370 adamdı quradı. Tábiyiy ósimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 15,3 (8,1) adamnan keldi.

Aǵımdaǵı jıldıń qańtar-mawsiminde AXAJ organdarı tirkeliw kórsetkishi boyınsha 397 000 tuwıw faktilerin tirkedi. Tuwǵanlardıń sanı qalalıq jáne awıllıq eldi-mekenlerde ótken jıldıń tiyisli waqıtı menen salıstırǵanda, 3,3%-ǵa jáne 2,9%-ǵa ósti de, tiyisinshe 176 566 jáne 190 644 adamda quradı. Bala tuwıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 21,8 (21,5) náreseni quradı.

Osı waqıt ishinde ólgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonıń ishinde qalalıq eldi mekenler úlesi — 51186 (51661) jáne awıldıq jerler — 28654 (29317). Ólimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 10,29 (10,33) adam.

Óliminiń negizgi sebepleri qan aynalımı júyesi awırıwları bolıp tabıladı, olardıń úlesine barlıq tirkelgen ólim waqıyalarınıń 52,9% (52,5%) tiyisli ekendigi xabarlanıp otır.

Osı waqıt ishinde respublikada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanıń shetlewge tirkelgen. Náresteler óliminiń koeffiytsiyenti 1000 tuwǵanǵa 14,7 (14,5) shetlew. Periynataldıq waqıtında payda bolatın jaǵdaylar náresteler óliminiń eń kóp taraǵan sebepleri bolıp tabıladı, odan aǵımdaǵı jıldıń qaǵtar-máwsımında 1037 (1021) náreste shetinedi. Sanler tilimen aytqanda, barlıq náresteler óliminiń 50,6% (48,9%)-ı osı jaǵdayǵa tiyesili bolıp tabıladı.

Biyılǵı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasıwlar sanı, tiyisinshe 54994 hám 17467 (48271 hám 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 8,5 (7,7) nekeni hám 2,3 (2,1) ajırasıwdı quradı.

Elde xalıq kóshi-qonınıń oń ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldıń 1 jartıjıllıqtaǵı onıń shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qańtar-mawsım aralıǵında Qazaqstanǵa kelgenler sanı 2005 jıldıń tiyisti kezeńimen salıstırǵanda 5008 adamǵa yamasa 13,2%-ǵa, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamǵa yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarǵanlar úlesi olardıń jalpı sanına shaqqanda, 86,1% hám 87,9% (88,7% hám 66,4%) quradı.

Al el ishindegi kóship-qonıwshılardıń sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırǵan jayı bar.

Ultlıq quramı

Qazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) wákilleri turadı. 2020 jıldıń 1-shildesindegi jaǵday boyınsha qazaqlardıń sanı 12 768,0 mıń adamdı, ruslar — 3544,1 mıń, ukraiynlar — 241,7 mıń, ózbekler — 605,5 mıń, uyǵırlar — 248,4 mıń, tatarlar — 229,1 mıń, nemisler — 222,5 mıń adamdı quradı. Respublika xalqınıń jalpı sanında eń kóp úles salmaqtı qazaqlar — 68,9% hám ruslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar úlesine respiwbliyka xalqınıń 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.

2006-jıldıń 1 qańtarındaǵı jaǵdaymen salıstırǵanda qazaqlar sanı 94,7 mıń adamǵa, yamasa 1,1%,-ǵa, tiyisinshe ózbekler — 4,6 mıń, yamasa 1,1%-ǵa, uyǵırlar — 1,6 mıń, yamasa 0,7-%-ǵa ósti; al ruslardıń sanı 17,2 mıń adamǵa, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-ǵa, tatarlar — 0,5 mıń, yamasa 0,3%-ǵa ha'm nemisler — 0,2 mıń, yamasa 0,1%-ǵa azaydı.

Dini

Qazaqstan jurtında 75% musılmanlar, 21% pravoslav xriystiyanlar, 2% protestantlar bar.

Tariyxı

Baslı maqala: Qazaqstan tariyxı

Sayasat jayg'ası

Qazaqstan — 1995-jılg'ı 30-tamiz respiwbliykalıq referendiwmda qabıldang'an Konstiytiwtsiyya boyınsha — o'zin demokratiyyalıq, zayırlı, quqıqtıq ja'ne a'leiwmettik memleket retinde ornıqtıradı. Qazaqstan Respiwbliykası — preziydenttik basqariw nısanındag'ı birtutas memleket. Respiwbliykanın' en' jog'arı o'kildi organı — Parlament. Ol respiwbliykanın' zan' shıg'ariw qızmetin ju'zege asıradı. Parlament turaqtı jumıs isteytin eki Palatadan: Senattan ja'ne Ma'jilisten turadı.

Senat a'r oblıstan, respiwbliykalıq man'ızı bar qaladan ja'ne Qazaqstan Respiwbliykasının' elordasınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstın', respiwbliykalıq man'ızı bar qalanın' ja'ne Respiwbliyka elordasının' birlesken otırısında saylanatın depiwtattardan quraladı. Senattın' 15 depiwtatın Parlament o'kilettigi merzimine Respiwbliyka Preziydenti tag'ayındaydı.

Ma'jilis da'rejeli o'kilettilik ja'ne birtutas jalpıulttıq saylaiw okriwginin' aiwmag'ı boyınsha partiyyalıq tizim negizinde saylang'an 98 depiwtattardan quraladı, ja'ne 9 depiwtattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.

Preziydent U'kimetti Ma'jilistegi ko'pshilik alg'an partiyya usınısımen quradı. Respiwbliyka Premer-Miyniystri tag'ayındalg'annan keyingi on ku'n merzim ishinde Premer-Miyniystr U'kimettin' qurılımı men quramı tiwralı Respiwbliyka Preziydentine usınıs engizedi. Premer-Miyniystr Respiwbliykanın' bu'kil aiwmag'ında mindetti ku'shi bar o'kimder shıg'aradı.

Kazaqstan Respiwbliykasının' Konstiytiwtsiyyalıq Ken'esi jeti mu'sheden turadı, olardın' o'kilettigi altı jılg'a sozıladı. Konstiytiwtsiyyalıq Ken'estin' To'rag'asın Respiwbliykanın' Preziydenti tag'ayındaydı.

Qazaqstan Respiwbliykasında sot to'religin tek sot qana ju'zege asıradı. Zan'men qurılg'an Respiwbliykanın' Jog'arg'ı Sotı ja'ne Respiwbliykanın' jergilikti sottarı Respiwbliykanın' sottarı bolıp tabıladı.

Jergilikti memlekettik basqariw ja'ne o'zin-o'zi basqariw

Jergilikti memlekettik basqariwdı tiyisti aiwmaqtag'ı istin' jay-ku'yine jaiwaptı jergilikti o'kildik (ma'sliyxat) ja'ne atqariwshı organdar (a'kimdik) ju'zege asıradı.

Ekonomiykası

Baslı maqala: Qazaqstan ekonomiykası

Damıg'an Almatı
Qazaqstan ten'gesi

Energetiykası

Baslı maqala: Qazaqstan energetiykası

Ma'deniyet ja'ne qog'am

Baslı maqala: Qazaqstannın' ma'deniyeti

Buqaralıq aqparat quraldarı

Baslı maqala: Qazaqstannın' buqaralıq aqparat quraldarı

A'leiwmettik salası

Baslı maqala: Qazaqstannın' a'leiwmeti

Qarıwlı kúshleri

Baslı maqala: Qazaqstannın' Qariwlı ku'shteri

Derekler

↑ Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім
↑ Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім
↑ „Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать“ (ru). zakon.kz (29-fevral 2024-jıl).
↑
- K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
- AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
- Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

Taǵı qarańız

Sırtqı siltemeler

	Aziyadaǵı mámleketler
	Awǵanstan · Ázerbayjan · Bangladesh · Baxreyn · Birlesken Arab Ámirlikleri · Bruney · Butan · Qubla Koreya · Qıtay · Armeniya · Filippin · Gruziya · Iraq · Hindistan · Indoneziya · Iran · Izrail · Kambodja · Kuveyt · Laos · Livan · Malayziya · Maldiv · Mısır¹ · Mongoliya · Myanma · Nepal · Oman · Ózbekstan · Pakistan · Qazaqstan² · Qatar · Kipr · Qırǵızstan · Rossiya² · Saudiya Arabstanı · Singapur · Siriya · Shıǵıs Timor · Arqa Koreya · Shri-Lanka · Tájikstan · Tailand · Túrkiya² · Túrkmenstan · Iordaniya · Vyetnam · Yaponiya · Yemen
	Negizi ǵárezsiz, biraq tanılmaǵan yaki azǵantay tanılǵan mámleketler: Abxaziya · Qubla Osetiya · Tayvan · Tawlı Qarabaǵ · Palestina · Arqa Kipr Túrk Respublikası
	1. Transkontinental mámleket, bir bólegi Afrikada 2. Transkontinental mámleket, bir bólegi Evropada

[1] Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім

[2] Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім

[3] „Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать“ (ru). zakon.kz (29-fevral 2024-jıl).

[4] 
K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978

AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA

Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

[5] K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978

[6] AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA

[7] Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

[1]

[2]

[3]

[4]