Indoneziya

Indoneziya (indonezsha: Indonesia), Indoneziya Respublikası (indonezsha: Republik Indonesia) - Qubla-shıǵıs Aziyadaǵı mámleket. Dúnyadaǵı eń úlken Malay arxipelaginiń 17,5 mıń atawı hám Jańa Gvineya (Batıs Irian) atawınıń batıs bóleginde jaylasqan. Maydanı 1904,6 mıń km2. Xalqı 265 mln adam (2018). Paytaxtı - Jakarta qalası. Basqarıw tárepten 26 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Indoneziya - unitar respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1945-jılda 18-avgustta qabıl etilgen. Mámleket hám húkimet baslıǵı - 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident (2001-jıl iyuldan Megavati Sukarnoputri xanım). Mámleket hákimiyatınıń joqarı organı - Xalıq máslahát kongressi. Ol konstituciyanı tastıyıqladı, oǵan bola ózgerisler kirgizildi, prezident hám vitse-prezidentti sayladı. Nızam shıǵarıwshı húkimet bir palatalı parlament - xalıq wákilleri keńesinen ibarat. Ol usı nızam shıǵarıwshı iskerligi menen shuǵıllanadı. Onıń 500 deputatınan 462 danası ulıwma dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı hám qalǵan 38 danası (áskerler frakciyası) prezident tárepinen tayınlanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident ózi tayınlaǵan húkimet penen birge ámelge asıradı.

Tábiyatı

Indoneziya ekvatorial keńliklerde jaylasqan. Jaǵaları az bóleklengen, batpaqlıqlar, mangra putaqzarları bar. Jer maydanınıń yarımınan kóbi ortasha biyik hám awlaq tawlardan, Jańa Gvineyada tolıq emes biyik tawlardan (eń biyik noqatı 5029 m), qalǵan bólegi allyuvial tegisliklerden ibarat. Atawlarda 400 den artıq vulkan bar, sonnan 100 i hárekettegi vulkan. Tektonikalıq háreketler tınbaǵan. Tez-tez kúshli jer silkiniw bolıp turadı. Neft, kómir, temir, marganets, qalay káni, boksit, mıs, qorǵasın, rux, alyuminiy, nikel hám fosfat kánleri bar.

Íqlımı

Indoneziyanıń úlken bóleginde ekvatorial, Yava atawınıń shıǵısı hám Kishi Zond atawlarında subekvatorial ıqlım. Oypatlıqlarda aylıq ortasha temperatura 25-27°. Tawlarda salqınlaw, 1500 m den biyikte jer maydanı geyde muzlaydı. Ekvatorial ıqlımlı orınlarda jıllıq jawın 2000-4000 mm, subekvatorial ıqlımlı orınlarda 2000 mm ge jaqın. Dáryaları qubla-batısınan basqa bóleginde jıl dawamında suwlı. Eń irileri: Kapuas, Barito, Hari, Kampar, Musi, Mamberamo, Digul. Topıraqları mámleket aymaǵınıń 4/5 bólegi (tiykarınan, Úlken Zond atawları hám Batıs Irian) nde joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlarǵa tán qızıl-sarı laterit hám taw laterit topıraqlar; tegisliklerde tropikalıq batpaqlı hám lateritli gley topıraqlar. Jaǵasındaǵı mangra putaqzarlarınıń topıraǵı batpaqlı. Qubla-shıǵısındaǵı tropikalıq ormanlarda qızıl laterit, qurǵaq savannalarda qızıl-qońır topıraqlar tarqalǵan. Oypatlıqta hám 1300-1500 m biyikliktegi taw janbawırlarında mudam jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı ekvatorial ormanlar (fikus, pandaus hám nan terekleri, palma, paporotnikler, bambuk) ósedi. 1300-1500 m hám 2600-3000 m biyikliktegi region tar-tropikalıq ormanlar (emen, qara qayın, kesten, qaraǵay), onnan joqarısı putalıq hám otlaqlar menen qorshalǵan. Qubla-shıǵısta, tiykarınan, japıraq toqıwshı tropikalıq ormanlar (tik teregi, kazuarin) hám savannalar (alang-alang otı hám jabayı shekerqamıd) bar. Indoneziyada meshinler (orangutan, gibbon, makakalar), karkidonlar, pil, malay ayıwı, tapir, banteng buǵısı, keklik, totı quslar, krokodiller (uzınlıǵı 7 m ge shekem), kobra hám buwma jılanlar, kesirtke hám basqalar bar. Indoneziyanıń shıǵıs bóleginde qaltalı haywanlar, jarǵanat, jánnet qusı, kakadu totısı ushıraydı. Shıbın-shirkeyler Indoneziyanıń hámme bóleginde bar, balıq kóp. Az ushıraytuǵın haywanlardı saqlaw maqsetinde Sumatra, Kalimantan, Yava hám basqa atawlarda qorıqxanalar dúzilgen. Milliy baǵları: Gunung-Lyoser, Komodo-PádarRinko, Ujung-Kulon hám basqalar. Bir neshe teńiz baǵları hám qorıqxanalar bar.

Xalqı

Indoneziyada 300 ge jaqın elat hám etnikalıq topar jasaydı. Mámleket xalqınıń 96% tili, mádeniyatı hám úrp-ádetine kóre malayya-polineziya til shańaraǵınıń indonez toparına tiyisli. Bulardan eń irileri: yavalıqlar, sundlar, maduralar, malayyalar, jakartalıqlar, achelar, bataklar, dayaklar hám basqalar. Bulardan tısqarı, Indoneziyada melanezlar, papuaslar, qıtaylar, arablar, gollandlar, hindler hám basqalar jasaydı. Mámleket tili - indonez tili. Tiykarǵı din - islam dini. Xalıqtıń 80% musulmanlar, 10% xristianlar, qalǵan bólegi hinduiylik, buddaviylik, konfuciylik hám jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Indoneziya xalqınıń 2/3 bólegi mámleket aymaǵınıń 7% in quraǵan Yava atawında. Xalıqtıń 70% i awıllarda jasaydı. Iri qalaları: Jakarta, Surabayya, Bandung, Semarang, Medan.

Tariyxı

Indoneziya - házirgi tiptegi insan (pitekantrop, yavantrop) qáliplesken oraylardan biri. Eramızǵa shekemgi II ásirge tiyisli estelikler saqlanǵan. Yava, Malayya atawlarında Taruma hám Kalinga, Sumatrada Malayyu hám Shrivijayya mámleketleri shólkemlestirilgen. Olarda hinduiylik hám buddaviylik tarqala basladı. Eramızdıń VII ásirde bir neshe mayda mámleketler birlesip, Shrivijayya imperiyasına aylandı. VIII ásir 1-yarımında Yavada Mataram mámleketi payda boldı. 1025-jıl Shrivijayya kriziske ushıradı. XI ásirdiń 40 -jıllarında Mataram Kediri (XIII ásirden Singasari) hám Jangala mámleketlerine bólinip ketti. 1120-jıl Kediri ilgeri Mataramǵa qaraslı barlıq jerlerdi birlestirdi, basqa atawlar ústinen qadaǵalaw ornattı. XIII ásir aqırında Singasari jemirilip, onıń ornında Majapaxit imperiyası dúzildi (1293- shama menen 1520). Majapaxit imperiyası orta ásirlerde eń iri ulıwma indonez mámleketi bolǵan. XIV ásirde Hindstan hám Malakkadan Indoneziyaǵa islam dini kirip keldi. Arxipelaginiń kóp bólegin iyelegen Majapaxit imperiyası musulman sultanlıqlarına bólinip ketkennen keyin (XVI ásir), Indoneziya aymaǵına evropalıqlar (portugallar, gollandlar) kirip kele basladı. 1602-jıl gollandlar Indoneziyada Ost-Indiya kompaniyasına tiykar saldı. Bul kompaniya mámlekettiń ádewir bólegin ózine baǵınıqlı etip aldı. 1811-jıl Indoneziyanı inglisler basıp aldı. Biraq, 1814-jılǵı Angliya-Niderlandiya kelisimine kóre, Indoneziya taǵı Niderlandiya qolına ótti.

Indoneziya xalqı shet el puqara basqınshılarına qarsı gúres alıp bardı. Diponegoro basshılıǵında Yavada (1825-1830), Imam Bajan jetekshiliginde Sumatrada (1830-1839), Acheda (1873-1903) kóterilgen kóterilisler tariyxta ataqlı. XX ásir basında milliy azatlıq háreketi bir qansha keńeydi. 1908-jıl Yavada "Budi utomo" ("Joqarı maqset") atlı birinshi milliy shólkem payda boldı. Golland kolonizatorlarına qarsı 1923-jıl temirjolshılardıń ulıwma is taslawı bolıp ótti. 1926-jıl indonez xalqı kolonizatorlikke qarsı kóterilis kóterdi, biraq ol bastırıldı. 1927-jıl Axmet Sukarno basshılıǵında Milliy partiya dúzildi. Indoneziya ǵárezsizligin talap etip, xalıq arasında abıroy qazanǵan bul partiyanıń iskerligi qadaǵan etildi, Sukarno jáne onıń tárepdarları qamaqqa alındı (1929). 1931-jıldan Milliy partiya Indoneziya partiyası dep at berildi. 1937-jıl milliy revolyuciya tárepdarları Indonez xalqı háreketi (Gerindo) shólkemin dúzdi.

1942-1945-jıllarda Indoneziyanı Yaponiya basıp aldı. Yaponiya Ekinshi jáhán urısında jeńiliske ushıraǵannan keyin, mámleket ǵárezsiz Indoneziya Respublikası dep daǵaza etildi (1945-jıl 17-avgust). A. Sukarno onıń prezidenti etip saylandı. Respublika Konstituciyası qabıllandı. Biraq 1945-jıl 6-sentyabrde Indoneziyaǵa inglis, keyin golland áskerleri bastırıp kirdi. Indoneziya xalqı basqınshılarǵa qarsı 4 jıl gúres alıp bardı. Aqır-aqıbette, Gollandiya Indoneziya ǵárezsizligin tán alıwǵa májbúr boldı (1949-jıl noyabr). Biraq ol Indoneziya ǵárezsizligine zıyan keltiretuǵın kelisim dúziwge eristi. Indoneziya 16 aymaqqa bólip taslandı; mámleket "Indoneziya Qurama Shtatları" atı menen júrgizile basladı, Gollandiya Indoneziyanıń bir bólegi (Batıs Irian) n óz qol astında saqlap qaldı. Indoneziya xalqı óz mámleketin tolıq azat etiw ushın gúresti dawam ettirdi. 1950-jıl 6-avgustta Indoneziya unitar (qurama) mámleket dep daǵaza etildi. Húkimet Indoneziya ushın tiyisli bolǵan kelisimlerdi moyınlamaw haqqında qarar qabıl etti (1956-jıl aprel). 1957-jıldıń aqırında Indoneziya húkimeti mámlekettegi shet el puqaralarına qaraslı barlıq kárxana, plantaciya hám banklerdi óz qadaǵalawına aldı. 1957-jıl Sukarno mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq apparatın qayta dúzdi. Prezident dekreti menen 1945-jılǵı Konstituciya jáne kúshke kirdi (1959-jıl iyul). Biraq Indoneziya húkimeti hám milliy patriotlarǵa qarsı qoparıwshılıq háreketi toqtamadı. 1956-jıl Sumatra hám Sulaveside ayırıwshılar qurallı kóterilis basladı. Húkimet áskerleri xalıqtıń járdemi menen kóterilisshilerdi joq etti (1961).

Batıs Iriandı Indoneziya quramına qosıp alıwdı tınısh jol menen sheshe almaǵannan soń, Indoneziya patriotları golland basqınshılarına qarsı qurallı gúres basladı (1962). 1963-jıl 1-mayda Batıs Irian Indoneziya Respublikası quramına qosıp alındı. Prezident Sukarno mámleket ǵárezsizligin bekkemlew, ekonomikanı kóteriw, dúnyadaǵı barlıq mámleketler menen doslıq hám sheriklik jolın tuttı. Biraq ishki siyasiy turaqsızlıq (áskerler, ayırıwshılar hám islam dogmatikleriniń kóterilisleri), shep hám oń kúshlerdiń ózara gúresi barǵan sayın kúsheyiwi "1965-jıl 30-sentyabr" waqıyalarına alıp keldi. Armiya administraciyasınıń qarsılasları arasındaǵı bir zatqa mawasasız ǵayratkerler kompartiya basshılarınıń jardemi menen mámleket awdarıspaǵın etiwge urındı. Olardıń is-háreketleri joq etilgennen keyin, Sukarno húkimetten shetlestirildi hám "jańa tártip" ornatıwǵa kirisildi. 1966-jılda general Suharto waqıtsha (1968-jıldan rásmiy) prezident bolıp qaldı. Áskerler basshılıǵındaǵı húkimet ishki oppoziciyanı keskin sheklep, bazar xojalıǵına ótiw arqalı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew wazıypasın qoydı. Indoneziya aktiv sırtqı siyasat ótkerip, milliy rawajlanıw ushın qolaylı shárayattı támiyinlew jolınan bardı. Jalpı ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw pátleri astı, xalıq jan basına tuwrı keletuǵın dáramat kóbeydi.

Suharto 6-múddetke prezident etip saylandı, biraq 1998-jıl baslarında mámleket finanslıq kriziske tap boldı. Xalıqtıń kópshiligi, ásirese, student jaslar bul kriziste prezidentti ayıplap, kóshelerde narazılıq kórsetiwlerin ótkerdi. Sonday bir jaǵdayda Xalıq máslahát kongressi Suhartonı 7-múddetke jáne prezident etip sayladı. Bul waqıya xalıqtıń ǵázebin jáne de asırdı hám tınısh kórsetiwler qozǵalań kórinisin ala basladı. Prezidenttiń napaqa beriw haqqındaǵı talaplar kúsheydi. Aqır-aqıbette, Suharto napaqaǵa shıǵıwǵa májbúr boldı hám konstituciyaǵa qaray 1998-jıl 21-may kúni vitse-prezident Burhoniddin Yusuf Habibiy prezident lawazımın iyeledi. Biraq onıń bul lawazımdaǵı iskerligi uzaqqa barmadı. Joqarı siyasiy topar ǵayratkerleriniń ózimshillik penen talanıwlarınan narazı bolǵan xalıqtıń talabı menen B. Yu. Xabibiy napaqaǵa shıǵarıldı. 1999-jıl oktyabrden Vohid Abdurahman, 2001-jıl iyuldan A. Sukarnonıń qızı Megavati Sukarnoputri prezident lawazımına saylandı. Indoneziya - 1950-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 17-avgust - Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1945). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 23-mayda ornattı.

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Birlik hám rawajlanıw partiyası, 1973-jılda musulmanlardıń 4 partiyası qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen; Indoneziya demokratiyalıq partiyası, 1973-jılda 5 partiyanıń qosılıwı nátiyjesinde dúzilgen; Golkar (funkcional toparlar), 1964-jıl siyasiy partiyalarǵa kirmeytuǵın mámleket xizmetkerleri, kásiplik awqam, jaslar, hayal-qızlar, diniy shólkemler wákilleri awqamı retinde dúzilgen, 1998-jılda partiyaǵa aylandırılǵan; Indoneziya demokratiyalıq partiyası (gúresshi), 1998-jılda dúzilgen; Milliy mandat partiyası, 1998-jılda dúzilgen; Milliy oyanıw partiyası, 1998-jılda dúzilgen. Ulıwma indoneziya miynetkeshler awqamı kásiplik birlespesine 1973-jılda tiykar salınǵan; Ulıwma indoneziya jumısshılar awqamı ("Gúlleniw") kásiplik birlespesi 1992-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Indoneneziya - agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi ortasha 17% ti quraydı jáne bul úles barǵan sayın azayıp barmaqta. Áyne waqıtta awıl xojalıǵı ónimleri kólemi kóbeymekte. Bul jaǵday dıyqanshılıq hám shárwashılıq intensiv kórinis alıp atırǵanı menen de, egislikler keńeyiwi, atap aytqanda, az jerli dıyqanlar jańa ózlestirilgen jerlerge kóship barıwı menen de baylanıslı.

Awıl xojalıǵı

Awıl xojalıǵı - Indoneziya ekonomikasınıń jetekshi tarmaǵı. Miynetke jaramlı xalıqtıń yarımınan kóbi awıl xojalıǵında bánt. Indoneziya tábiyiy kauchuk (jılına 1 mln. tonnadan artıq) hám palma mayı (jılına 2 mln. tonna maylı palma ónimleri) islep shıǵarıw boyınsha dúnyada 1-orında turadı, tropikalıq terek aǵashınan jasalǵan buyımlar, temeki, kofe (jılına 400 mıń tonna), shay (250 mıń tonna), tatımlıq, dárilik ósimlikler, sonıń menen birge, balıq (jılına 3 mln. tonna awlanadı) hám teńiz ónimlerin jetkerip beretuǵın eń úlken mámleket bolıp tabıladı. Tiykarǵı dánli egin - salı, mákke. Ayırım eginlerden 2 ret ónim alınadı. Shárwashılıǵında qaramal (atap aytqanda, buǵı), shoshqa, eshki, qoy, jılqı, qus baǵıladı. Indoneziya aymaǵınıń 65% orman menen qorshalǵan bolıp, qımbat bahalı aǵash tayarlanadı.

Sanaatı

Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi ortasha 20% ti quraydı. Kánshilik sanaatı byudjet túsimleriniń ádewir bólegin támiyinleydi. Jılına ortasha 576 mln. barrel neft qazıp alınadı. Neft kánleri, tiykarınan, Sumatra atawında, sonıń menen birge, Yava teńizi hám Makasar buǵazında. Indoneziya suyultırılǵan tábiyiy gazdı shetke shıǵarıwda dúnyada 1-orında (jılına 90 mlrd. m3 tan kóbirek gaz qazıp alınadı), qalay qazıp alıwda 2-orında (30 mıń tonnadan aslam), nikel qazıp alıwda 4- orında (2 mln. tonnadan kóp) turadı. Kómir, mıs, uran rudasınıń úlken rezervleri bar. Altın, gúmis, almaz da qazıp alınadı. Ónim islep shıǵarıw sanaatınıń tiykarın tutınıw buyımları: gezleme, tayın kiyim-kenshek, ayaq kiyim, sherim buyımlar, ruwzıgerbap ximiyalıq ónimler, azıq-awqat quraydı. Salı aqlaw, temeki, qant-qumsheker, shay, may, jip gezleme, trikotaj, jut, qurılıs materialları, farmacevtika hám poligrafiya, konditer kárxanaları, mineral tógin hám shina zavodları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Ilim-pán jetiskenlikleri hám joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan tarmaqlar: kemasazlıq, samolyotsazlıq, ximiya, neft ximiyası, avtomobil jıynaw, radioelektronika úzliksiz rawajlanbaqta. Energetika salasında ıssılıq hám gidroelektrstanciyalar sanı kóbeyip, quwatı asıp barmaqta. Regionda quwatı 200 mVt qa iye bolǵan birinshi geotermal (Jer sharındaǵı ıssılıqtı elektr energiyaǵa aylandırıwshı) elektr stanciya iske túsirilgen. Jılına ortasha 44,3 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı.

Húkimet mámleket ekonomikasında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan shet el qarjısın keń ózine tartıw siyasatın ótkerip atır. 1967-1995-jıllarda maqullanǵan investiciyalardıń ulıwma kólemi 131,4 mlrd. dollardı quradı, sonnan 30 mlrd. dollardan artıǵı neft hám gaz qazıp alıwǵa isletildi. Qarjı, tiykarınan, Yaponiya, Ullı Britaniya, Gonkong, AQSh, Singapur, Tayvan, Niderlandiya, Qubla Koreyadan alındı. 1995-jıldan milliy rawajlanıwdıń jańa 25 jıllıq basqıshın ámelge asırıwǵa kirisildi. Bul ilaj Indoneziyanı Aziya - Tınısh okean regionındaǵı jańa sanaatlasqan mámleketler dárejesine kóteriwge arnalǵan.

Transportı

Indoneziyada teńiz transportı jetekshi orında. Portları: Tanjungpriok (Jakarta portı), Surabaya, Palembang, Balikpapan, Ujungpan. Teńiz sawda flotında 3130 mıń tonna dedveyt tonnaǵa iye bolǵan 2 mıńnan aslam keme bar. Temirjoldıń uzınlıǵı 6,6 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 266 mıń km. Batıs Evropadan Avstraliyaǵa barılatuǵın hawa jolı Jakarta arqalı ótedi. Eń úlken neft trubaları: Tanjung—Balikpapan hám Tempino—Plaju. Indoneziya shetke gaz, neft, kauchuk hám kauchuk ónimleri, qalay, kofe hám taǵı basqalar shıǵaradı. Shetten tutınıw buyımları, sanaat shiyki ónimi, shala tayın ónimler, mashina hám ásbap-úskeneler keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı klientleri: Yaponiya, AQSh, Singapur, Germaniya. Pul birligi - Indoneziya rupiyası.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın baslanǵısh májburiy tálim engizilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 6 jıl, orta mektepte de - 6 jıl. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Birinshi hám ekinshi basqısh texnika hám kommerciya mektepleri hám soǵan uqsas oqıw orınları óner tálimin beredi. Oqıtıwshılar 3 jıllıq pedagogika mektepleri, pedagogika kolledjleri jáne universitetlerde tayarlanadı. Jakartadaǵı Indoneziya mámleket universiteti (1950-jılda tiykar salınǵan), Milliy universitet (1949-jılda tiykar salınǵan), Jokyakartadaǵı Islam menshikli universiteti (1945-jılda tiykar salınǵan) hám basqalar bar. 1967-jılda dúzilgen Indoneziya pánler institutı 10 ilimiy izertlew institutı, 40 tan artıq ilimiy shólkem hám jámiyetti birlestiredi. Iri kitapxanalar: Jakartadaǵı Ǵalabalıq, Parlament kitapxanaları, Bandung, Bogora, Jokyakarta, Makassar, Medandaǵı kitapxanalar. Jakartada Indoneziya mádeniyatı muzeyi (1778-jılda tiykar salınǵan), Bogorada Zoologiya muzeyi (1894-jılda tiykar salınǵan) bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Merdeka" ("Azatlıq", kúndelik gazeta, 1945-jıldan), "Pelita" ("Shıraq", kúndelik gazeta, 1974-jıldan), "Suara karya" ("Miynetkesh dawısı", kúndelik gazeta, 1971-jıldan), "Biyeniye Indonesia" ("Indoneziya biznesi", kúndelik gazeta, 1985-jıldan), "Brita buana" ("Jáhán jańalıqları", kúndelik gazeta, 1970-jıldan), "Brita yudxa" ("Áskeriy jańalıqlar", kúndelik gazeta, 1970-jıldan), "Indonezian observer" ("Indoneziya sholıwı", inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1950-jıldan), "Biznes Nyus" ("Biznes jańalıqları", indonez tilinde háptesine 3 ret shıǵatuǵın byulleten, 1956-jıldan), "Sinar" ("Hyp", isbilermenlerdiń háptelik jurnalı, 1993-jıldan). Antara-Milliy informaciya agentligine 1937-jılda tiykar salınǵan. Indoneziya Respublikası radiosı 1945-jılda dúzilgen. Indoneziya Respublikası televideniesine 1962-jıl tiykar salınǵan.

Ádebiyatı

Indoneziya aymaǵınan VII-VIII ásirlerde áyyemgi malayya hám yava tillerinde taslarǵa pitilgen jazıwlar tabılǵan. IX-XI ásirlerde yava ádebiyatı gúllendi ("Ramayana", "Arjunanıń toyı" vab.). XIV- XVII ásirlerde yavalı jazıwshılar hind eski dóretpeleri (atap aytqanda, "Mahabharata") hám xalıq dóretiwshiligi tásirinde tariyxıy temada dóretpeler ("Tantu Pangelaran", "Pararaton", "Nagaraker-tagama" hám basqalar) jarattı. XV ásirden Yava hám Balida ádebiyat ólshem - machapat hám jańa qosıq formaları engizilip, folklor menen tikkeley baylanısqan dástanlar ("Devaruchi", "Panji Angreni", "Damarvulan") payda boldı. Yava ádebiyatı dástúrleri XVI-XVIII ásirlerdegi sund hám madur ádebiyatınıń rawajlanıwında úlgi boldı. XVI ásirde teńiz jaǵası qalalarında malayya tilindegi ádebiyat kóbirek rawajlandı. Ache sultanlıǵı (XVI-XVII ásirler) nda Hamza Fansuriy, Nuriddin ar-Rapiriy hám basqalar ataqlı malayya shayırları dóretiwshilik etti. XVIII ásirde mámleket sawdası ústinen Niderlandiya qadaǵalawınıń kusheyiwi Indoneziyanıń musulman mámleketleri menen baylanıslarınıń anaǵurlım páseyiwine alıp keldi hám nátiyjede malayya tilindegi ádebiyattıń rawajlanıwı waqtınsha páseydi. Áyne waqıtta tiykarǵı ádebiy til bolıp qalǵan ache tilinde "Malem, Dagang", "Puchut Muhammad" hám basqa dástanlar jaratıldı. XVIII ásirdiń 2-yarımı hám XIX ásirdiń 1-yarımında yava ádebiyatı gúllendi. Bul ádebiyattıń eski wákilleri Yasadipura 1, Rongovarsito dóretpelerinde jańa dáwir Evropa mádeniyatı sáwlelendirildi.

Indoneziyada milliy azatlıq háreketiniń baslanıwı menen malayya tili siyasiy hám mádeniy tárepten pútkil mámlekettiń birlesiwine alıp keliwshi qural bolıp qaldı. XIX ásir aqırında malayya tilinde payda bolǵan baspasóz jańa ádebiyattıń rawajlanıwına úlken járdem berdi. Jazıwshılardan Marko Kartodikromo hám Semaun birinshi bolıp roman janrında dóretiwshilik etti. XX ásirdiń 20-30-jıllarında S. T. Alishohbona, Hamka, Rustam Effendi hám basqalar jaratqan dóretpeler, "Pujanga Baru" kórkem, social hám siyasiy jurnaldıń baspa etiliwi Indoneziya ádebiyatı rawajlanıwı ushın zárúrli waqıya boldı. 30-jıllar aqırında bir qatar jazıwshılar (H. Anvar, Idrus, P. A. Tur, A. Kartamiharja, U. T. Sontani hám basqalar) dóretiwshiliginde realistlik principler kúsheydi. 50-jıllar baslarında ayırım iri jazıwshı hám dramaturglar az-azdan Xalıq mádeniyatı jámiyeti (LEKRA) átirapına jıynaldı. 1965-jılǵı waqıyalardan keyin bul jámiyet tamamlandı. Házirgi zaman Indoneziya ádebiyatınıń aldıńǵı wákilleri realistlik dástúrdi rawajlandırıp atır. V. S. Rendra, T. Moxtar, A. Rosidi, G. Poyka qosıq hám gúrrińlerinde, M. Bushe, P. Vijaya, Indoneziya Simaputang romanlarında hám basqalardıń dóretpelerinde Indoneziyadaǵı zárúrli social máseleler sáwlelendirilmekte.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Indoneziya aymaǵında mezolit dáwiri (eramızǵa shekemgi 7-5 mıń jıllıq) ne tiyisli haywan súwretleri, neolit dáwirine tán tasqa pitilgen jazıwlar (Sulavesi atawı qublasındaǵı jalǵızaq súwreti, zerli ılaydan islengen ıdıs buyımlar) tabılǵan. Tómen neolit dáwirinde-aq teksheli qorǵanlar, dolmen (tas maqbara) ler, tas tabıtlar, jez buyımlar - adam háykelleri, burama naǵıslı balta hám túrli ıdıslar jaratılǵan. Eramızdıń baslarında Nias, Sumba, Flores atawlarında tastan jasalǵan ótmishten qalǵan estelikler házirge shekem jetip kelgen. Keyingi dáwirlerge tiyisli arxitekturalıq estelikler, háykeller dinniń kúshli tásirinde jaratılǵan (VII-VIII ásirlerge tiyisli Arjuna, Shrikandi, Bximo piramidaları, olarda Budda ańızları tiykarında jaratılǵan bórttirilgen músinshilik dóretpeleri). Yavada júzege kelgen Barobudur ibadatxanası VIII-IX ásirlerden qalǵan eń iri estelik bolıp tabıladı. Bul piramida úlken tas piramidaǵa uqsap ketedi. Onıń sheńberi, bir neshe km li sıpası diniy syujetli súwretler menen bezetilgen. Barobudur qasında saqlanǵan háykeller de diniy temalar tiykarında jaratılǵan. VIII ásir ortalarınan Mataramda hinduiylik rásmiy dinge aylanǵannan keyin, ımaratlar - Lar Jongrang (IX ásir), (XIV-XV ásirler) hám basqa ibadatxanalar hinduiylik ruwxında qurılǵan. XIII-XV ásirlerde Majapaxit imperiyası dáwirinde hind mádeniyatı tásiri passivlesip, jergilikli dástúrler áhmiyeti kúsheydi. XVI ásirden meshit hám medireseler qurıla basladı.

XVIII-XX ásirlerde Indoneziya qalaları qurılısına Evropa (ásirese, golland) arxitekturası úlken tásir kórsetti. Jakarta, Bandung hám basqa qalalarda basqarıw ımaratlar, mıymanxana, institut, emlewxana, stadion, sanaat kárxanaları hám basqa imaratlar funkcionalizm ruwxında qurıldı. Turar jay hám jámiyetlik ımaratları qurılısında tropikalıq ıqlım ózgeshelikleri esapqa alındı (Bandungdaǵı texnologiya institutı hám basqalar). Indoneziya kórkem óneriniń iri orayı - Balı atawında húkimdarlardıń jartaslardaǵı maqbaraları (XI-XII ásirler) nda, XIV-XV ásirlerge tiyisli piramidalarda diywal súwretleri saqlanǵan. Kitap miniatyurası da rawajlanǵan. Xalıq kórkem óneri rawajlanıwın aǵashtan qurılǵan ımaratlarda, metall, aǵash, súyek buyımlar, gúlli gezlemelerde kóriw múmkin. XVII ásirden baslap, golland kolonizatorları hám basqa basqınshılardıń jábir-zulımı Indoneziya kórkem óneri rawajlanıwına ziyan jetkerdi. Milliy azatlıq háreketi tásirinde zamanagóy kórkem óner qáliplesti (Indoneziya súwretshileri awqamı, 1937-1938-jılları tiykar salınǵan). Azatlıq ushın gúres teması S. Sujoyono, K. Affandi, B. Abdullah, I. B. Made hám basqa súwretshiler dóretiwshiliginde óz kórinisin tawdı. Áyyemgi dástúrlerge iye bolǵan xalıq ámeliy kórkem óneri ǵárezsizlik jıllarında gúllep rawajlandı.

Muzıkası

Muzıkası hind-yava mádeniyatı hám Indoneziyada jasaǵan basqa xalıqlar mádeniyatınıń rawajlanıwı processinde payda bolǵan. 1 mıń jıllıq aqırı hám 2 mıń jıllıq basında Yavada rawajlanǵan muzıka mádeniyatı Qubla Sumatra, Bali, Madur hám basqa atawlardaǵı muzıka rawajlanıwına da tásir etti. Áyyemgi zamanlardan muzıka awıl xalqı turmısına sińip ketken, ónim jıyını, túyeklew sıyaqlı miynet processlerinde qosıq jańlap turǵan. Qubla-shıǵıs Aziyadaǵı basqa muzıkalıq mádeniyatlardan ayrıqsha bolıp, indonezler qor qosıqshılıǵı dástúrlerin dawam ettirip kelmekte. Rawajlanǵan geterofoniya hám kóp dawıslılıq Indoneziya muzıkasına tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Xalıq saz ásbapları orkestri gamelan - Indoneziya maqam muzıka kórkem óneriniń shıńı esaplanadı. XVI ásirde dástúrler negizinde kronchong muzıka forması payda boldı. Indoneziya ǵárezsizlikke eriskennen soń (1945), ulıwma milliy muzıka mádeniyatı rawajlanıwı ushın qolaylı imkan tuwıldı. Professional hám háweskerlik toparları, kamer orkestrler xalıq dástúrlerin rawajlandırmaqta. Sujasmina, A. Pasaribu, Susbini hám basqa tanıqlı kompozitorlar professional muzıka dóretpeleri bolıp tabıladı. Jokyakartada muzıka mektebi (1952-jıldan), Surakartada konservatoriya hám de milliy eski muzıka mektebi (1960) ashıldı. 1968-jıldan Jakartada simfoniyalıq orkestr isleydi.

Teatr

Teatr kórkem óneri ázelden xalıq bayramları hám diniy dástúrlerde ótkeriletuǵın tamashalardan baslanǵan. Tap-pengdalang (atqarıwshılar nıqap kiyip mimikalıq-belgiler menen ayaq oyınǵa túsedi) hám vayang-orang (nızamlasqan teatr qurallarına qatań ámel etiledi) qáwimler Indoneziyaǵa tán dástúriy teatr formaları bolıp tabıladı. Indoneziyada quwırshaq hám saya túsiriw teatrları da rawajlanǵan. Teatr tamashalarınıń tiykarın áyyemgi hind eposları - "Ramayana", "Mahabharata" dan alınǵan úzindiler, arab ráwiyatları hám jergilikli ertekler shólkemlestirilgen. XIX ásir aqırı hám XX ásir basında zamanagóy teatrlar dúzildi. 50-60-jıllarda "Marxaen", "Triskokanten" sıyaqlı toparlar dańq qazandı. Olar Indoneziya milliy dramaturgları - Utuy Tatang Sontani, Abu Xapifax, Ali Muhammed, Sanusi Pane hám basqalar, sonıń menen birge, G. Ibsen, A. P. Chexov hám de N. V. Gogol dóretpelerin saxnalastırdı. 50-jıllardan Milliy teatr akademiyası hám basqalar isley basladı.

Kinosı

Dáslepki filmler XX ásir 20-jıllar ortalarında golland rejissyorları tárepinen súwretke alınǵan. 30-jıllar 1-yarımınan qıtaylar menen sheriklikte Indoneziya rejissyorları (Anjar Asmara hám basqalar) indonez tilinde dawıslı filmler jarata basladı. Dıyqanlar ómirin sáwlelendiriwshi "Parex" (1935, rejissyor M. Franken), "Jaqtı oy" (1937, rejissyor A. Balink) sıyaqlı kóplegen filmler aktyorlar Moxtar hám Rukiyax qatnasında jaratıldı. Yaponlar okkupaciyası dáwirinde kinematografiya yapon agitaciyasına xızmet ettirildi. Biraq "Jawın" (rejissyor I. Perbatasari) hám "Ármanlarım" (rejissyor S. Palindi) filmlerinde xalıqtıń milliy ózgesheliklerin sáwlelendiriwge eristi. Urıstan keyin milliy qánigeler jetilisip shıǵa basladı, waqıyalı filmler jaratıw kúsheydi. Jakartada birinshi mámleket kinofirması "PFN", menshikli kinofirma "Perfini" dúziliwi nátiyjesinde kóplegen kórkem filmler islep shıǵarıldı. "Mayıp" (1952), "Turang", "Watanǵa qaytıw" (1954), "Mektep diywalı arqasında", "Altın qońız", "Shápáátsiz gúná" hám basqa filmler aldıńǵı ideyalardı propaganda etti. 60-jıllar aqırınan milliy kino islep shıǵarıw taǵı háwij ala basladı. Keyingi jıllarda rejissyorlardan V. Umboxtıń "Kishkine juldızlar", "Anajan", "Shaxs", "Pák kelin", "Toy", "Boyshań oynaw", T. Junandidiń "Anajanım", "Bos árman", S. Jaydıń "Harir biynápshe gúli-reń tuman", S. Suvardi Hasannıń "Baxıtsız ógey qız", "Úmitsizlik kóz jasları" sıyaqlı kórkem filmleri ataqlı boldı.

Ózbekstan - Indoneziya qatnasları

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Indoneziya qatnasları

Indoneziya (Indoneziya Respublikası) paytaxtı - Jakarta qalası. BMSh aǵzası.

Aymaqlıq bóliniwi

Tiykarǵı maqala: Indoneziyanıń aymaqlıq bóliniwi

Siltewler

Wikimedia Commonsta

indoneziya boyınsha fayllar bar.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Индонезия // Большая советская энциклопедия. — М., 1972. — Т. 10. — С. 539—556.