Saudiya Arabstanı

Saudiya Arabıstanı

(Bayraq) (Gerb)

Saudiya Arabstanı, (Saudiya Arabstanı Korolligi) Saudiya Arabstanı Korolligi (Al-Mamlaka al-Arabiya as-Saudiya) — Aziyanıń qubla-batısında jaylasqan mámleket. BMSh aǵzası bolǵan bul mámleket Arabstan yarım atawınıń shama menen 2/3 bólimin hám Qızıl teńiz hám de Parsı qoltıǵındaǵı qatar jaǵa boyındaǵı atawlardı iyeleydi. Maydanı 2,25 million km². Xalqı — 34 218 169 adam (2019). Bulardan 5,3 million adam mámleket puqarası esaplanbaydı. Paytaxtı Ar-Riyod qalası. Basqarıw jaǵınan 14 wálayatqa bólinedi.

Mámleket basqarıw principi

Saudiya Arabstanı — tolıq teokratiyalıq monarxiya. Mámleket baslıǵı — patsha, áyne waqıtta bas ministr hám qurallı kúshler joqarı bas komandiri de bolıp tabıladı. Ol húkimet (Ministrler Mákemesi) ti dúzedi. 1992-jıl 1-martta patsha pármanı menen 4 jıllıq múddetke Shoro (Másláhát) Keńesi dúzilgen. 1997-jılda Shoro Keńesi aǵzalarınıń sanı 60 adamnan 90 adamǵa jetkerildi. Patsha Shoro Keńesin tarqatıp jiberiwi hám qayta dúziwi múmkin. Patsha ministrlerdi belgilew, húkimetti tarqatıp jiberiw hám jańadan dúziw kepilligine iye. Húkimet, tiykarınan, patsha shańaraq aǵzalarınan dúziledi. Siyasiy partiya hám kásiplik awqamları iskerligi rásmiy qadaǵan etilgen.

Tábiyatı

Saudiya Arabstanı qubla-batısta Qızıl teńiz, arqa-shıǵısta Hind okeanınıń Parsı qoltıǵı menen qorshalǵan. Jaǵaları kóp orında tómen, qumlıq, geyde qıńır-qıysıq. Saudiya Arabstanı kóp bólimin (1 million km² ga jaqının) shól quraydı. Plato tárizli tegislikler keń tarqalǵan (batısqa qaray 1000-1300 m ge, shıǵısqa qaray 200-300 m ge shekem tómenlep baradı). Jer maydanı qurǵaq dárya oypatlıqları menen seziler-sezilmes bólinip turadı. Mámlekettiń úlken bólimin lavali maydanlar, taslaq shól (homadalar) quraydı. Qumlı shóldiń eń irileri — Nefud, Dahna. Rub'ulXolishshx arqa bólimi barxanlar (200 m biyiklikke shekem), dizbekli dóń qumlıqlardan ibarat. Zona sıyaqlı qırlar kóp. Batısta Qızıl teńizge parallel halda uzınlıǵı 2500-3000 m bolǵan Hijoz hám Asr tawları sozılıp ketken. Parsı qoltıǵınıń jaǵası boylap ayırım jerleri batpaqlıq yamasa sorlaq qatlam menen qorshalǵan Al-Xasa oypatlıǵı jaylasqan (keńligi 150 km ge shekem). Batısta Afrika — Arabstan platforması fundamentiniń túrtip shıqqan jeri — Nubiya-Arabstan qalqanı jaylasqan bolıp, ol arxey — tómen proterozoy dáwirlerine tiyisli gneys hám migmatitlar, sonıń menen birge, joqarı proterozoyǵa tiyisli geosinklinal shógindi komplekslerinen (qalıńlıǵı 10 km den artıq) ibarat. Joqarı hám tómen proterozoy dáwirine tiyisli intruziyalar keń rawajlanǵan: arqa-shıǵıs jóneliste qalqan jınısları platforma qatlamınıń qatlamları astına shókken, bul jınıslar vend hám paleozoydan baslanıp, mezozoy hám paleogendi óz ishine aladı. Parsı qoltıǵınıń janbawırı boylap Mesopotamiya shet búgilmesiniń neogen dáwirine tiyisli qalıń molassları rawajlanǵan bolıp, onıń qubla shetinde iri neft kánleri jaylasqan. RubulXoli sineklizası ekinshi neft regionı esaplanadı. Qalqannıń tokembriy dáwiri jınısları arasında temir, xrom, mıs, qorǵasın, ruwx, altın káni, kemnen-kem ushıraytuǵın jer elementleri, berilliy hám qalay kánleri bar.

Klimatı

Íqlımı arqada subtropikalıq, qublada tropikalıq, qurǵaq, keskin kontinental. Jazı júdá ıssı, qısı jıllı. Ar-Riyodta iyuldıń ortasha temperaturası 33°, yanvarda 14°, eń joqarı temperatura 48°, mámlekettiń qublada 54° hám onnan joqarı bolıwı múmkin. Jaǵada bul waqıtta ıǵallıq derlik 100% ke jetedi. Arqasında geyde temperatura — 11° qa shekem páseyedi. Jawın muǵdarı derlik balshıq jerde 100 mm den kem (jawın oraylıq aymaqlarda báhárde, arqa aymaqlarda qısta, qublada jazda salıstırǵanda kóbirek boladı), tawlarda jılına 400 mm ge jetedi. Rub'ulXoli qumlı shól hám basqa ayırım aymaqlarda on jıllap jawın bolmaydı. Asr wálayatındaǵı tawlarda jawın jılına 25,5 mm di quraydı. Qublanıń ıssı samum samalı báhár hám jazdıń baslarında qum dúbeleylerine sebep boladı. Úzliksiz aǵıp turatuǵın dáryalar joq. Suw úsh qıylı jol menen: qudıqlar, jawın yamasa suw tasqını waqtında suw saqlaǵıshlarǵa jıynaw hám arnawlı úskeneler járdeminde teńiz suwın dushshılastırıw arqalı alınadı. Saudiya Arabstanında dúnyada eń kóp dushshı suw (dúnyada alınıp atırǵan dushshı suwdıń 30%) islep shıǵarıladı. Jawın hám tasqın suwınan tolıq paydalanıw maqsetinde 186 qashı hám ulıwma kólemi 775 mln. bolǵan suw saqlaǵıshlar qurılǵan. Sizot suw mútájliginiń 1/3 bólimin qandıradı. Topıraǵı ápiwayı shól topıraǵınan ibarat, aymaǵınıń úlken bóliminde topıraq qatlamı ornın duz oramı iyeleydi. Arqasında turpayı subtropikalıq boz topıraq, qublada shor topıraq hám otlaq shorqaq topıraqlar bar. Ósimligi, tiykarınan, shól hám shala shól ósimliklerinen ibarat. Ayırım orınlarda aq seksewil, jantaq, taslaq shóllerde zamarrıq shóp, lavalı maydanlarda juwsan, astragal, oypatlıq ózenlerinde jalǵızterek, akaciyalar, kebir jerlerde jıńǵıl, suw boyında hám kebirlew orınlarda galofitler ósedi. Kóship júretuǵın qumlı shóllerde derlik ósimlik óspeydi. Ízǵarshılıq kóp bolǵan jılları hám báhár waqtında kóbirek efemer ósimlikler ósedi. Qublasındaǵı tawlarda savanna kóp. Orman hám jaylawlar húkimet tárepinen qorǵaladı. Ormanlar Saudiya Arabstannıń qubla-batıs bóliminde jaylasqan hám 2,29 mln. gektar maydandı iyeleydi. Kóshiwshi qumnan saqlaw ushın tábiyiy qorǵaw sızıǵın qáliplestiriw maqsetinde terekler egiledi. Hár jılı nál egiw hápteligi ótkeriledi. Haywanlardan qasqır, shaǵal, sırtlan, túlki, qulan, kiyik, taw eshki, daman, qoyan, arab jolbarısı, túyequslar ushıraydı. Kóplegen kemiriwshiler, jer bawırlawshılar hám quslar jasaydı. Saudiya Arabstanı shekshekler mákanı esaplanadı. Qızıl teńizde hár qıylı balıq, tasbaqa hám basqa teńiz haywanları ushıraydı. Teńiz hám qurǵaqlıqta jabayı tábiyattı qorǵaw hám rawajlandırıw maqsetinde «Tábiyaattı qorǵaw hám de rawajlandırıw milliy komiteti» tárepinen ulıwma maydanı 90 mıń km² bolǵan 15 qorıqxana hám Asr milliy baǵı dúzilgen.

Xalqı

Xalqınıń 90% in arablar quraydı. Hindler, mısırlıqlar hám pakistanlıqlar, bir neshe júz mıń iranlıq, fillipinlik, bangladeshlik, emenlik, indonez, sudanlıq, siriyalıq, Iordaniyalıq hám basqa da xalıqlar jasaydı. Saudiya Arabstanda 200-800 mıń ózbek jasaydı, dep esaplanadı. Iri qáwim birlespeleri — unayza hám shammar; qáwimler — harb, mutayr, huzayl, kaxtan, juhayna, muahib, shararat, manasir, banu asad, tanuh, quraysh, banu shaybon. Rásmiy tili — arab tili; inglis tili de keń tarqalǵan. Mámleket dini — islam. Islam dininiń múqaddes ziyarat qalaları — Mekke hám Madina Saudiya Arabstanda bolıp tabıladı. Hár jılı bul qalalarda 2 mln. nan artıq musulman hajı hám kishi hajı ziyaratı saparında boladı. Qala xalqı 80,2%. Iri qalaları — Ar-Riyad, Jidda, Mekke, Madina.

Tariyxı

Saudiya Arabstanı aymaǵında áyyemnen (eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıq) kóshpeli arab qáwimleri jasap kelgen. Eramızdıń VII ásirde Arabstan yarım atawınıń batıs bólimi (Hijaz) nde islam dini payda bolıp, paytaxtı Madina qalası bolǵan dáslepki musulman teokratikalıq mámleketi - Arab xalifalıǵı júzege keldi. VII-VIII ásirlerde Saudiya Arabstanı aymaǵınıń kóp bólimi Ummaviyler, VIII ásirdiń 2-yarımı - IX ásirlerde Abbasiyler xalifalıǵına qaraǵan. X-XII-ásirlerde Arabstan yarım atawınıń bir bóliminde ǵárezsiz ámirlik, sultanlıqlar payda bolǵan. Hijaz Fatimiyler, keyninen Ayyubiyler, XIII ásirdiń ortaları hám XVI ásirdiń baslarında mámlúklerge ǵárezli bolǵan. Hijazdiń ekonomikalıq hám diniy-siyasiy tárepten poziciyası joqarılıǵı sebepli xalifalar bul jerde óz ústemliklerin saqlap qalıwǵa urınǵan. XVI ásir baslarında Hijazdi Osmanlı túrkler óz ıqtıyarına alǵan. XVIII ásirge kelip Najdda vahhobiylik diniy-siyasiy aǵımı payda boldı. Najd óziniń salıstırǵanda ǵárezsizligi menen ajıralıp turǵan. Najd ámirliklerinen biri Diriya hákimi Muhammed ibn Saud (Saudiylar dinastiyası baslıǵı) 1745-jıl Arabstandı vahhobiylik uranı astında birlestiriwge háreket etti. XIX ásirdiń baslarına kelip Arabstannıń ádewir bólimi Saudiylar mámleketine birlestirildi. Bul mámleket - birinshi Saudiylar mámleketi (1745-1811) esaplanadı. 1811-18-jıllarda Arabstan yarım atawınıń kóp bólimi Mısır patshası Muhammed Ali áskerleri tárepinen iyelep alındı hám Saudiylar mámleketi bóleklenip jiberildi. 1843-jıl Faysal ibn Turki basshılıǵında saudiylar jergilikli qáwimler járdeminde Najdti ekinshi márte iyeledi. Ar-Riyod qalası paytaxtqa aylandırıldı. Júzege kelgen mámleket - saudiylardıń ekinshi mámleketi esaplanadı (1843-65). 1840-jıldan keyin de Hijaz túrkler qolında qaldı. XX ásirdiń 2-yarımında vahhabiyler mámleketi Shammar húkimdarı bolǵan Rashidiyler tárepinen basıp alındı. 1902-jıl ámir Ibn Saud Kuveyt húkimdarı Muborak járdeminde Ar-Riyadti iyelep, Rashidiylerge soqqı berdi, keyinirek Najdde Saudiyler húkimranlıǵın tikledi. Abdulaziz ibn Abdurahman (Ibn Saud) Saudlerdiń úshinshi mámleketine tiykar saldı (1902-jıldan). Kolonizatorlıq maqsetlerin gózlegen Ullı Britaniya 1915-jıl dekabrde Angliya - Saudiya pitimine qol qoyıwǵa eristi. Pitimge muwapıq, Ullı Britaniya Najd ǵárezsizligin tán alıp, Ibn Saudqa subsidiya, qural-jaraq penen járdem beretuǵın boldı. Biraq Najdti Turkiyaǵa qarsı urıstırıwǵa miyassar bolmadı. Áyne waqıtta (1915) Egipettegi inglis komissarı MakMagon menen Mekka (Hijaz) hasılzadası Huseyn ortasındaǵı jasırın jazbalar nátiyjesinde bir pitimge kelinip, oǵan muwapıq, Huseyn arablardı Turkiyaǵa qarsı atlandırıwǵa wáde berdi. Bunıń ornına Ullı Britaniya Huseyn basshılıǵındaǵı bolajaq arab mámleketiniń ǵárezsizligin tán almaqshı boldı. 1916-jıl Huseynniń balası ámir Faysal áskerleri inglis razvedkashısı T. E. Lourens basshılıǵında Turkiyaǵa qarsı áskeriy háreket basladı. 1918-jıl Huseyn „arablar patshası“ degen ataqtı aldı. Lekin Antanta mámleketleri onı tek Hijaz patshası dep tán aldı. Birinshi jáhán urısı tawsılǵannan keyin, Ibn Saud Arabstandı birlestiriwdi dawam ettirdi. 1920-jıl ol Asrdiń bir bólimi ústinen húkimranlıq ornattı (Asrdiń hámmesi 1930-jıl boysındırıldı). 1921-jıl Shammardi boysındırdı. Jańa mámlekettiń kúsheyiwin qálemegen Ullı Britaniya 1922-jıl óziniń sawda boyınsha isenimli wákilleri (hasılzada Huseynniń ulları) - Irak patshası Faysal hám Movarourduniya (Transiordaniya) ámiri Abdullahtı Ibn Saud mámleketine qarsı shıǵıwǵa iytermeledi. Saudiyler jeńiliske dus keldi jáne bul Ibn Saudti 1922-jıl Uqayrada Irak menen Kuveyt ortasındaǵı shegaranı belgilew haqqındaǵı shártnamaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Nátiyjede shegara, yaǵnıy biytárep region júzege keldi. 1924-25-jıllarda Ibn Saud Hijazdi Najdke qosıp aldı. Izli-izinen Toif, Makka, Jidda hám Madina qolǵa kirgizildi. 1926-jıl yanvarda ol ózin Hijaz patshası, Najd hám basqa qosıp alınǵan wálayatlardıń sultanı dep járiyaladı. 1927-jıl Ullı Britaniya jańa Saudiyler mámleketin tán alıwǵa májbúr boldı. 1932-jıldan baslap mámleket Saudiya Arabstan Patshalıǵı dep atalatuǵın boldı. 1934-jıl Saudiya Arabstan hám Emen ortasında bolıp ótken hám Emenniń jeńiliwi menen tawsılǵan urıs nátiyjesinde Saudiya Arabstan Asr, Jizana hám Najdtiń bir bólimin óz quramına kirgizdi. Ekinshi jáhán urısı dáwiri (1939-45) nde Saudiya Arabstan Germaniya (1941) hám Italiya (1942) menen diplomatiyalıq baylanıstı úzdi, biraq urısta qatnaspadı. Urıs aqırına kelip Saudiya Arabstanda AQSh tásiri kúsheye basladı. 1943-jıl AQSh Saudiya Arabstanı menen diplomatiyalıq baylanıs ornattı hám Saudiya Arabstanǵa lendliz (qanday da bir shárt penen qarız beriw) nızamın járiyaladı. AQSh tıń ARAM KO neft kompaniyası 1972-jılǵa shekem neft qazıp alıw jumısların atqarıp keldi. 1962-jıl Saud ámeldegi hákimiyattı ámir Faysalǵa tapsırıwǵa, 1964-jıl 2-noyabrde bolsa Faysal paydasına taxttan waz keshiwge májbúr boldı. Faysal húkimeti xalıq xojalıǵı (jańa sanaat kárxanaların qurıw hám taǵı basqa), xalıq bilimlendiriwi tarawında bir qansha reformalar ótkerdi. 1960-jıllardıń 2-yarımınan Saudiya Arabstan sırtqı siyasatı 2 qıylı jóneliste boldı. Bir tárepten musulman mámleketleri shólkemi - Islam paktin dúzip (1966), kommunizmge qarsı háreketti qollap-quwatlaǵan bolsa, ekinshi tárepten Izrail agressiyasına dus bolǵan arab mámleketleri (Egipet, Siriya hám Iordaniya) ne finanslıq járdem bere basladı. 1973-jılǵı Jaqın Shıǵıstaǵı áskeriy krizis waqtında Saudiya Arabstan óz áskerleri menen arab mámleketleri tárepinde turıp urısta qatnastı hám Egipet hám de Siriyaǵa qaytarıp almaw shárti menen finanslıq járdem berdi; Izraildi qollap-quwatlap atırǵan mámleketler - AQSh, Gollandiyaǵa neft satıwdı waqtınsha toqtatıp qoydı. 1974-jıl oktyabr ayında Kárwan sarayda bolıp ótken arab mámleketleri basshılarınıń konferenciyasında Saudiya Arabstan Palestina Azatlıq shólkemin tán aldı. 1975-jıl 25-martta patsha Faysal óltirilgennen soń, onıń ornına Xolid ibn Abdulaziz patsha boldı. 1982-jıl iyunda Patsha Xolid ibn Abdulaziz óliminen keyin onıń ornına Faxd ibn Abdulaziz taxtqa otırdı. Saudiya Arabstan - 1945-jıldan BMSH aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq múnásibetlerin 1992-jıl fevralda ornatqan. Milliy bayramı - 23-sentyabr - Patshalıq daǵaza etilgen kún (1932).

Xojalıǵı

Ekonomikasınıń tiykarı - neft hám gaz sanaatı. Ekinshi jáhán urısına shekem Saudiya Arabstan xojalıǵında shárwashılıq joqarı bolǵan. Urıstan keyin neft qazıp alıw hám eksport sheshiwshi áhmiyetke iye boldı. Neft hám neft ónimlerinen keletuǵın dáramat 5 jıllıq jobalar sheńberinde sanaattı rawajlandırıwǵa úlken aqsha ajıratıw imkaniyatın berdi. Jalpı ishki ónimde sanaat úlesi 53%, awıl xojalıǵı úlesi 6%, xizmet kórsetiw tarmaǵı úlesi 41% ti quraydı. Saudiya Arabstanı jalpı ishki ónimniń 35% i menshikli sektorǵa tuwrı keledi.

Sanaatı

Saudiya Arabstan neft rezervleri boyınsha dúnyada 1-orında (35,8 mlrd. tonna), neft qazıp shıǵarıw boyınsha 2-orında (AQSh tan keyin) turadı. Nefttiń 95% „Saudi ARAM KO“ milliy kompaniyası tárepinen qazıp shıǵarıladı. Saudiya Arabstanda kúnine 7,5 mln. barrel (2002-jıl 308 mln. tonna) neft qazıp alınadı. Gaz rezervleri boyınsha dúnyada 4-orındı iyelese de, onı qazıp alıw boyınsha Jaqın Shıǵısta 1-orında turadı. 1960-jıllardıń aqırınan neft ximiyası sanaatı keń rawajlandı. Metallurgiya (Jidda), qaǵaz (Dammom), azıq-awqat (Mekkedegi may zavodı, konditer fabrikası, Ar-Riyodtaǵı palız eginleri konservaları hám Jiddadaǵı miywe sherbetin islep shıǵaratuǵın fabrika hám de Hufuf hám Madinadaǵı xurmanı qayta islew fabrikası), toqımashılıq, qurılıs materialları sanaatı da rawajlanǵan. Jidda, Dammom hám Ar-Riyodta cement zavodları, Dahronda ayna-shiyshe zavodı bar. Bul kárxanalardıń kóbisi tolıq yamasa yarım (70%) „Sabik“ mámleket konsernine qaraslı hám ol tárepinen qadaǵalanadı. Jılına ortasha 66,8 mlrd. kVt saat elektr energiyası payda etiledi. Saudiya Arabstanda ónermentshilik, sonday-aq, zergerlik kárxanaları salmaqlı orın iyeleydi. Awıl xojalıǵı bunnan sherek ásir burın ekonomikanıń eń qalaq tarmaǵı esaplanǵan. 1990-jıllardan ol júdá tez pát penen rawajlandı hám tabıslı tarmaqlardan birine aylandı. Egin egiletuǵın ulıwma maydan 1990-jıllardıń aqırında 1,8 mln. gektarǵa jetti. Tiykarǵı awıl xojalıǵı egini - ǵálle, salı. Xurma, kofe, júzim, mandarin, banan, palız eginleri hám miyweli ósimlikler de ósiriledi. Kóshpeli shárwashılıq rawajlanǵan: túye, qoy, eshki, qaramal, sonıń menen birge, tawıq baǵıladı. Balıq awlaw menen shuǵıllanıladı. Jılına ortasha 698 mıń t sút ónimleri islep shıǵarıladı. Mámleket óz xalqın tiykarǵı azıq-awqat ónimleri menen tolıq támiyinleydi. Teńizden merwert hám marjan alınadı. Hár jılı Mekka hám Madinaǵa keliwshi 2 mln. nan artıq ziyaratshıǵa xızmet kórsetiledi. Temir jollar uzınlıǵı 1400 km di quraydı. Eń iri temirjol baǵdarları Dammom — Dahron — Ar-Riyod (562 km), Hufuf —Ar-Riyod (322 km). Avtomobil jolları uzınlıǵı 159 mıń km, odan 100 mıń km asfaltlanǵan; neft trubası uzınlıǵı - 3,7 mıń km. Saudiya Arabstan Jaqın Shıǵısta eń kúshli teńiz flotına iye. Mámlekettegi tiykarǵı teńiz portları: Jidda, Yanbo, Jizon, RasTannura, Dammom, Jubayl, Daba hám basqa mámlekettegi 25 aeroporttan 3 ewi xalıq aralıq aeroport bolıp tabıladı. Hawa baylanısı „SaudiArabiyen erlayns“ aviakompaniyası arqalı ámelge asırıladı. Xalıq aralıq aeroportları Dahron, Jidda hám Ar-Riyodta. Saudiya Arabstan shetke, tiykarınan, neft hám neft ónimleri, biyday, xurma shıǵaradı. Shetten mashina úskeneleri, avtomobil, tutınıw buyımları, transport quralları, metall, toqımashılıq buyımları, qural-jaraq aladı. Tiykarınan, Yaponiya, AQSh, Ullı Britaniya, Koreya Respublikası, Singapur, Franciya, Germaniya menen sawda etedi. Pul birligi - Saudiya Arabstan riyoli.

Medicina xızmeti

Sońǵı 30 jıl ishinde mámlekette keselliklerdi emlew hám aldın alıwǵa qaratılǵan keń kólemli investiciya programmaların ámelge asırıw sebepli unamlı ózgerisler júz berdi. Ilgeri xalıq arasında kóp ushıraytuǵın tuberkulyoz, bezgek, teri hám traxoma kesellikleri derlik toqtaw taptı. Mámleketke hár jılı keletuǵın ziyaratshılarǵa joqarı dárejede medicinalıq xızmet kórsetiledi. Onıń ushın Mekkede 7 emlewxana, 40 medicinalıq oray, Minoda 4 emlewxana hám 24 medicinalıq oray, Arofatta 3 emlewxana hám 43 medicinalıq oray, Muzdalifada 6 medicinalıq oray, Madinada 8 emlewxana hám 48 medicinalıq oray bar. Saudiya Arabstanda 42625 orınlı 290 emlewxana bar. Medicinalıq oray hám dispanserlar sanı 4000 nan asadı. 2000-jıl 30544 vrach, 61214 miyirbiyke hám 31977 texnikalıq assistent isledi. Shıpakerlerdiń 17% Saudiya Arabstan puqaraları, qalǵanları mısırlıq, pakistanlıq, malayziyalıq hám basqa qánigeler bolıp tabıladı. Eń shet wálayatlardaǵı nawqaslardı oraylıq qánigelesken emlewxanalarǵa operativlik penen keltiriw maqsetinde 22 samolyottan ibarat hawa ambulatoriyası bar. Saudiya Arabstan Qızıl Yarım Ay jámiyetiniń 154 orayı hám 500 qospa ambulatoriyası, 27000 xizmetkeri de xalıqqa ayrıqsha járdem kórsetedi. Mámleket hám sırt el puqaraları ushın medicinalıq xızmet biypul.

Bilimlendiriwi hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

1926-jıl baslanǵısh májbúriy tálim hám dúnyalıq mektepler ashıw, 1960-jıl qızlardı májbúriy tálimge qosıw haqqında nızamlar qabıl etilgen. Tálim sisteması mámleket qarawında bolıp, mámleket puqaraları hám shet elliler ushın da biypul. Mektepke 6 jastan qabıl etiledi. Baslanǵısh mektep 6 jıllıq, orta mektep 2 basqıshlı bolıp, tolıq emes orta (3 jıl) hám tolıq orta (3 jıl ) mektepten ibarat. Baslanǵısh mektep negizinde óner texnika mektepleri (4 jıllıq), tolıq emes orta mektep negizinde óner texnika bilim orınları (2 jıllıq) isleydi. Mekteplerde ul balalar hám qızlar bólek-bólek oqıtıladı. Saudiya Arabstanda ul balalar ushın 11191 hám qız balalar ushın 11441 mektep bolıp, olarda 4,15 mln. bala oqıydı, 292 mıń oqıtıwshı isleydi. Hár bir oqıtıwshıǵa 15 oqıwshı tuwrı keledi. Bul - dúnyadaǵı eń joqarı kórsetkishlerden esaplanadı. Bunnan tısqarı, mámlekette menshikli tálim mákemeleri de bar. Mámlekette bir qansha joqarı oqıw orınları bar. Eń irileri: Ar-Riyodtaǵı patsha Saud universiteti (1957), Jiddadaǵı Abdul Áziz universiteti (1967), Madinadaǵı Islam izertlewleri universiteti (1961), Ar-Riyoddaǵı Imam Muhammed ibn Saud islam universiteti (1974), Arqa wálayattaǵı patsha Faysal universiteti (1974), Mekkedegi Umm al Kura universiteti (1981), Dahrondaǵı patsha Faxd atındaǵı neft hám minerallar universiteti (1963), Ar-Riyodtaǵı Joqarı texnologiya institutı hám Texnika institutı. Joqarı tálim beretuǵın universitet, institut hám kolledjlerde 297 830 student tálim aladı. Iri kitapxanaları: Milliy kitapxana (1968), Saud kitapxanası, Ar-Riyod universiteti kitapxanası, Mahmudiya kitapxanası, Orif Hikmet kitapxanası, Madina universiteti kitapxanası. Saudiya Arabstanda 153 mádeniy oray, mádeniyat hám kórkem óner jámiyeti, ádebiyat klubları iskerlik kórsetedi. 12 muzey bar. Olardıń eń irileri: Ar-Riyodtaǵı arxeologiya hám xalıq miyrasları milliy muzeyi, Al Masmak qorǵanı muzeyi, Dammomdaǵı Regionlıq muzey hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Saudiya Arabstanda 100 den artıq kúndelik gazeta hám jurnal basıp shıǵarıladı. Irileri arab tilinde: „Al Bilad“ („Mámleket“, kúndelik gazeta, 1934-jıldan), „An Nadva“ („Klub“, kúndelik gazeta, 1958-jıldan), „Al Madina Al Munavvara“ (kúndelik gazeta, 1937-jıldan), „Ar-Riyod“ (kúndelik gazeta, 1964-jıldan), „Al Jazira“ („Aral“, kúndelik gazeta), „Ash Sharqal Ausat“ („Jaqın Shıǵıs“, gazeta, 1978-jıldan); inglis tilinde: „Arab News“ („Arab jańalıqları“, kúndelik gazeta, 1975-jıldan). Eń iri hám abıraylı basılım „Al Yamama“ esaplanadı. Radioesittiriw 1948-jıldan baslanǵan, 23 mámleket radiostanciyası bar. Esittiriwler 4 kanal arqalı arab hám inglis tillerinde, sırt ellerge francuz, túrk, urdu, bengal, parsı, ózbek, suaxili hám indonez tillerinde uzatıladı. Saudiya Arabstan milliy telekórsetiw iskerligi 1965-jıldan baslanǵan. Mekke (1967), Madina (1967), Dammom (1969) de iri televiziyalıq oraylar bar. Teleesittiriwlwr 2 kanal arqalı alıp barıladı. Jasalma joldas arqalı telekórsetiwler tiykarǵı informaciya dáregi bolıp tabıladı. 70% teletamashagóyler odan paydalanadı.

Ádebiyatı

Házirgi Saudiya Arabstan aymaǵındaǵı áyyemgi hám orta ásir ádebiyatı arab mádeniyatı ózeninde rawajlandı. Hijazda V-VII ásirlerde badaviyler poeziyası (ImruulQayS) rawajlandı, VII ásirdiń 1-yarımında bolsa „Quran“ xatqa túsirildi. Sahra adamlar poeziyası úlgileri hám „Quran“ eski arab tilin kórsetiwshi ullı derek esaplanadı. Arab xalifalıǵı dúziliwi, VII ásirdiń 20-jıllarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı turmıs oraylarınıń ózgerip turıwı (Damashq, Baǵdad, Qohira hám basqalar) Saudiya Arabstanda ádebiyat rawajlanıwın anaǵurlım tómenletti. Vahhabiyler ideologiyası hám konservativ jámiyet dúzilisi jańa ádebiyat rawajlanıwın uzaq waqıtqa shekem toqtatıp qoydı. Qońsılas arab mámleketleriniń tásirinde XX ásirdiń 20-jıllarınan bir qansha shayır, jurnalist, jazıwshılar jetilisip shıqtı. Olardıń dóretpelerinde aǵartıwshılıq, romantik hám realistlik jónelisler uyǵınlasqan edi. Muhammed Surur as Sabbon hám Muhammed Hasan Avvad romantik jónelis tiykarshıları esaplanadı. Huseyn Sirxan, Muhammed Hasan Fiki, Muhammed al Ámir ar Rumeyxa sıyaqlı shayırlar usı jóneliste dóretiwshilik etken shayırlar bolıp tabıladı. Miynetkesh xalıq ómirin, jámiyettegi social ádalatsızlıqlardı áshkar etiw Ahmad Abd al Ǵafur Attor dóretiwshiliginde áhmiyetli orın tutadı. Ekinshi jáhán urısı (1939-45) nan keyingi dáwirde Amin Salam Rumayha, Abdulla Munaa, Yusup ibn ash Shayıq Yaqup gúrrińleri, Hasan Nasif, Abd as Salam Hashim Qurandı yadqa biletuǵın adam qıssaları realistlik jóneliske iye. Realist jazıwshılar dóretpelerinde Sentimentalizm sezimi kúshli. 1957-jıl Abd as Salam Hoshim Qurandı yadqa biletuǵın adamnıń hayal-qızlar huqıqın qorǵawǵa arnalǵan „Hijazlıq Samro“ atlı birinshi romanı basıp shıǵarıldı. 50-jıllardaǵı publicistika hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı sın pikirde Muhammed Hasan Avvad, Abdulla ibn Xalis, Saod al Bovaridiy, Abdulla Abd al Jabbor hám basqa dóretiwshiligi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Gúrriń janrı jaqında payda bolǵan bolsa da, Saudiya Arabstan ádebiyatında jetekshi orındı iyeleydi. Ahmad as Siboi, Hamid Damanquri gúrriń janrınıń tiykarlawshıları esaplanadı. Ahmed As Siboidiń „Egizler“ shıǵarması bul janrda jaratılǵan birinshi shıǵarma bolıp tabıladı. Novella janrı da jańa janrlardan esaplanadı. Huseyn Ali Huseyn, Muhammed Ulvan, Ali Xasuna, Siboi Usman, Muhammed al Mansura ash Shakxa usı janrda nátiyjeli dóretiwshilik etti. 80-jıllardaǵı publicistika hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı sın pikirde Ahmed Abd al Ǵafur al Attar, Muhammed Abdo Yamandi ayrıqsha kórsetiw múmkin. 1980-jıldan patsha pármanı menen ádebiyat boyınsha mámleket sıylıǵı shólkemlestirilgen.

Arxitektorlıǵı hám súwretlew kórkem óneri

Adam júzi súwretlengen tas háykelsheler, haywanlar súwretlengen tas relyefler Saudiya Arabstan aymaǵındaǵı áyyemgi esteliklerden esaplanadı (eramızǵa shekemgi VII-II ásirler). Mekke hám Madinada orta ásir arab arxitektorlıǵı estelikleri (meshit, medirese, minaralar) saqlanǵan. Hijaz arqada eramızǵa shekemgi II hám eramızdıń I ásirlerge tiyisli nabatiyalıqlar qalası búlginshilikleri hám qábirler tabılǵan. Adamlardıń turmıs dárejesiniń ósip barıwı menen dástúriy ılay hám shiyki gerbishler ornına zamanagóy qurılıs materiallarınan jergilikli ıqlım shárayatların esapqa alǵan halda villalar qurıldı. Kóshpelilerdiń turar jayları bolsa eshki terisi menen jabılǵan qostan ibarat. Iri qalaları (Mekke, Ar-Riyod, Madina, Jidda) nda jáhán úlgilerine uyqas dárejede kóp qabatlı úyler, mıymanxana, stadion, aeroportlar bar. Zamanagóy qurılıslarda arab milliy arxitektorlıǵı dástúrleri óz sawleleniwin tapqan. Iri imaratlardıń diywallarınıń kóbi mramor menen qorshalǵan.

Kino

Saudiya Arabstanda turmıs tárizi islam dini hámeldarları tiykarında qurılǵanı sebepli kinoteatr hám teatrlar joq. Soǵan muwapıq, kinematografiya kórkem óneri rawajlanbaǵan. Tiykarınan, sport jáne social xarakterge iye filmler jaratıladı. Ǵalabalıq tárizde kinofilm hám spektakller kórsetilmeydi.