Tailand

Úlgi:Tailand maǵqutısıTailand (Thai), Tailand Korolligi (Ratcha Anachak Thai, tailar tilinde Pratet-Tai) — Qubla-shıǵıs Aziyada, Hindiqıtay yarım atawdıń oraylıq bólimi hám Malakka yarım atawdıń shıǵıs bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 514 mıń km². Xalqı 62,4 mln. adam (2002). Paytaxtı — Bangkok qalası. Basqarıw jaǵınan 73 wálayat (changwad) qa bólinedi.

Qarańız: King: Rama X

Mámleketlik basqarıw principi

Tailand — konstituciyalı monarxiya. Ámeldegi Konstituciyası 2016-jıl 27-sentyabrde qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — korol (1946-jıldan Pumipon Adulyadet). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy assambleya (2 palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Aymaǵınıń yarımı oypatlıq, qalǵanı derlik tawlıq (Kxuntxan, Tanentaunji hám basqalar) tan ibarat. Tailandtıń shıǵısın Korat platosı iyeleydi. Paydalı qazılmalardan qalayı, volfram, rux, janıwshı slanec, qorǵasın, plavik shpat, temir, marganec káni, surma, barit, hasıl taslar, gúńgirt kómir, kaliy hám as duzı, gaz, neft kánleri bar. Íqlımı subekvatorial, mussonlı. Ortasha jıllıq temperatura tegislik hám tawaldı rayonlarında 22-29°, qısta arqa tawlarda -10°, -15° qa shekem páseyedi. Jıllıq jawın 1000-2000 mm. Tiykarǵı dáryası — MenamChaoPraya (Menam). Tailandtıń shıǵıs hám bir jaǵınan arqa-shıǵıs shegarasında Mekong, batıs shegarasında Saluin dáryaları aǵadı. Ping hám Mun dáryaları basseyninde iri suw bazası bar. Mámleket aymaǵınıń 60% ke jaqını orman menen qorshalǵan. Malokka yarım ataw hám Korat platosınıń qızıl hám sarı laterit topıraqlı jerlerinde qalıń, kóp yarusli (50-60 m biyikliktegi) subekvatorial ızǵar ormanlar, arqadaǵı qızıl topıraqlı jerlerde tropikalıq ormanlar úlken maydandı iyeleydi. Qublasında bambuk atızlar, Korat platosında savanna hám putalıqlar, dárya oypatlıqlarındaǵı otlaqı topıraqlarda da ormanlar bar. Haywanat dúnyası túrli: Tailand simvolı bolǵan aq pil (kópshiligi úyde baǵılatuǵın), adam tárizli maymıl (gibbon), lemur, malayya ayıwı, qaplan, jolbarıs, jalǵızaq, almaxan, arqadaǵı tawlarda kiyikler bar. Quslardan súylin, tawıs, totıqus, jabayı tawıq hám basqa, batpaqlıqlarda qarqara, siyom qızıl tamaq tırnası ushıraydı. Jılannıń 100 ge jaqın, kesirtkeniń 75 ke jaqın, gúbelektiń 500 ge jaqın túri bar. Dáryalarında balıq, krokodil kóp. Kxauyay, Txungsalengluay hám basqa milliy baǵları, kóplegen qorıqxanalar bar. Xalqınıń 3/4 bólimin tay gruppasına tiyisli xalıqlar (siyom yamasa kxontay hám basqalar), 1/5 bólimin laolar quraydı. Mámleket qublada malayyalar, batısı hám qubla-batısında karenlar, monlar, qubla-shıǵısta kamerlar jasaydı. Rásmiy tili — tay tili. Rásmiy dini — buddaviylik. Malayyalar islamǵa, qıtaylar budda hám daosizmǵa sıyınadı. Katolik hám protestantlar da bar. Qala xalqı — 18,3%. Iri qalaları, Bangkok, Chiangmay, Chonburi.

Tariyxı

Tailand aymaǵında adam paleolit dáwirinen jasaydı. Eramızdıń I-II ásirlerde monlardıń dáslepki mámleketi payda bolǵan. XIII ásirde arqadan kelgen tai qáwimleri monlar menen qosılıp ketken; birinshi iri tai mámleketi — Sukotai júzege kelgen (1238). 1350-jılda tiykar salınǵan Ayutiya (Siyom) korolligi onıń ornın iyelegen. XVI hám XVIII ásirlerde Siyom Birma menen urıs alıp barǵan hám azmaz waqıt oǵan baǵınıńqılı bolıp qalǵan. Azatlıq gúresine XVI ásirde Naresuan, XVIII ásirde Taksin basshılıq etken. XIX ásir ortalarında Ayutiya (Siyom) Ullı Britaniya, Franciya, AQSh penen teń huqıqlı bolmaǵan pitimler dúzgen. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında jer reforması hám basqa reformalar ótkergen. 1932-jıl mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde konstituciyalı monarxiya daǵaza etilgen. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında jer reforması hám basqa reformalar ótkergen. 1932-jıl mámleket awdarıspaǵı nátiyjesinde konstituciyalı monarxiya daǵaza etilgen. 1939-jıl mámleket Tailand dep júrgizilip basladı. 1940-jıl Tailand menen Yaponiya ortasında doslıq hám óz-ara sheriklik haqqında pitimge qol qoyıldı. 1942-jıl yanvarda Tailand AQSh hám Ullı Britaniyaǵa urıs járiyaladı. 1943-jılǵa kelip mámleket ámelde Yaponiya tárepinen okkupaciya etildi. Tailandta azatlıq gúresi kúsheydi. "Azat Tai" ǵalabalıq jasırın háreketi dúzildi. 1945-jıl 19-avgustta Tailand Yaponiyaǵa qarsı urısıp atırǵan koaliciya mámleketlerine kelisim usınıs etti. Urıstan keyingi jıllarda mámlekette bir neshe ret áskeriy tónkerilis bolıp, tınıshsızlıq húkim súrdi, húkimetler almasıp turdı. 1991-jılǵı áskeriy tónkerilis (1932-jıldan berli 17 tóńkerilis) ten keyin Jámiyetlik rejimin saqlaw milliy keńesi húkimet tóbesine shıqtı. Tailand — 1946-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 5-dekabr — korol tuwılǵan kún (1927). Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 26-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 6-mayda diplomatiyalıq múnásibetlerin ornatqan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Demokratiyalıq partiya (Prachatipat), 1946-jıl tiykar salınǵan; Xalıq partiyası (Ratsadon), 1986-jıl dúzilgen; Ruwxıy kúsh partiyası (Palang tam), 1988-jıl dúzilgen; Milliy rawajlanıw partiyası (Chat pattana), 1991-jıl tiykar salınǵan; Jańa úmit partiyası (Vang may), 1990-jıl dúzilgen; Birlik partiyası (Yekkapap), 1989-jıl dúzilgen; Ádalat hám azatlıq partiyası (Seritxam), 1992-jıl tiykar salınǵan; Tai milliy partiyası (chat tai), 1974-jıl burınǵı húkimran Tailand xalqı birlesken partiyası tiykarında dúzilgen. Tailand miynet kongressi, 1975-jıl dúzilgen; Tai kásiplik awqamları kongressi, 1982-jıl dúzilgen.

Xojalıǵı

Tailand rawajlanǵan agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi 12%, sanaattıń úlesi 39%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi — 49%.

Awıl xojalıǵı

Mámleket aymaǵınıń 38% i islenedi, sonnan 1/5 bólimi (2,6 mln. gektar) suwǵarıladı. Tiykarǵı dıyxanshılıq jerleri Menam oypatlıǵı hám Korat platosında jaylasqan. Salı, mákke, tapioka, qumshekerqamıs, uzın sobıqlılar, tarı, batat, jer ǵoza, kanakunjut, shay, kofe, kanop, kokos palması, paxta, temeki, tatımlıqlar, citrus miyweler, mango, ananas hám basqa miyweler jetilistiriledi. Kauchuk alınatuǵın terek atızlar bar, pilleshilik hám palız eginlerin egiw rawajlanǵan. Shárwashılıǵında qaramal, pil, shoshqa, qus baǵıladı. Ishki suw basseynleri hám teńizlerde balıq awlanadı. Ormanlarda qımbat bahalı terekler (tik, yang, sal, emen, sandal hám qızıl terek) tayarlanadı.

Sanaatı

Mineral shiyki ónim rezervleri negizinde taw kánshilik rawajlanǵan. Qalayı, qorǵasın, rux, volfram hám marganets káni, neft, plavik shpat, asbest, qımbat bahalı taslar qazıp alınadı hám yarımı qayta islenedi. Islep shıǵarıw sanaatınıń tiykarǵı tarmaqları: azıq-awqat (salı aqlaw, kokos mayı, qantsheker islep shıǵarıw hám basqalar) hám toqımashılıq (juttan kanop iyiriw hám toqıw). Aǵashsazlıq sanaatı hám kauchukti dáslepki qayta islew kárxanaları bar. Tiykarınan import shiyki ónim hám shala tayın ónimler negizinde neftti qayta islew, ximiya, cement, qaǵaz, metallurgiya, metallsazlıq, avtomobil jıynaw hám basqa kárxanalar isleydi. Jılına ortasha 74 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Ónermentshilik rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayları: Bangkok, Chiangmay. Transport jolı uzınlıǵı — 4 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı — 62 mıń km. Dárya hám teńiz transportı rawajlanǵan. Teńiz portları: Bangkok, Pxuket, Sattaxin. Bangkokta xalıqaralıq aeroport bar. Tailand gúrish, tapioka, kauchuk, qantsheker, qalayı hám basqa metall káni, hasıl taslar, gezleme eksport etedi. Shetten neft hám neft ónimleri, mashina hám úskeneler, ximiyalıq elementlar, qara metall hám paydalanıw buyımların satıp aladı. Yaponiya, AQSh, Singapur, Evropa Awqamı mámleketleri menen sawda etedi. Tailand penen Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jılǵı tovar aylanbası 7,1 mln. AQSh dolların quradı. Pul birligi — bat.

Medicinalıq xızmeti

Tailandta mámleket medicinalıq mákemeleri menen bir qatarda menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler 4 joqarı medicina mektebinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

7 jastan 15 jasqa deyingi balalarǵa májbúriy biypul tálim engizilgen. 1977-jıldan ulıwma tálim mektebiniń jańa sisteması qabıl etilgen: baslanǵısh mektep 6 jıl, orta mektep 6 jıl sabaqlar tai tilinde alıp barıladı. Menshikli mektepler de bar. Tailandta 13 universitet, atap aytqanda, Bangkoktaǵı Chulalongkorn (1917), Tammasart (1933), Kasetsart (1943) universitetleri, Chiangmay qalasında universitet, bir qansha institut hám kolledjler bar. Ilimiy mákemeleri: Bangkokta Siyom ilimiy jámiyeti, universitetler qaındaǵı ilimiy izertlew orayları, awıl xojalıǵı, ekologiya hám basqa ilimiy izertlew institutları. Ayırım ilimiy jumıslar shet el hám xalıq aralıq dáramat tárepinen pul menen támiyinlenedi. Bangkokta Milliy kitapxana (1905), Tammasart hám Chulalongkorn universitetlerdiń kitapxanaları, Milliy muzey bar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám tele kórsetiwi

Tailandta tai, qıtay, inglis tillerinde onlap gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı, áhmiyetlileri: "Bangkok post" ("Bangkok pochtası", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1946-jıldan), " Daily news" ("Kúndelik jańalıqlar", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1964-jıldan), "Nation" ("Millet", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1971-jıldan), "Siam rat" ("Siyom mámleketi", tai tilindegi kúndelik keshki gazeta, 1950-jıldan), "Siamrat uikli revyu" ("Siyom mámleketiniń hápte jańalıqları", tai tilindegi háptelik), "Sinsyan jibao" ("Jańalıqlar", qıtay tilindegi kúndelik gazeta, 1946-jıldan), "Tai rat" ("Tai mámleketi", tay tilindegi kúndelik gazeta, 1956-jıldan). Tailand xabar agentligi (TNA) — milliy xabar mákemesi, 1977-jıl dúzilgen. Radioesittiriwler 1938-jıldan, telekórsetiwler 1955-jıldan baslanǵan. Tailand milliy radioesittiriw xızmeti hám Tailand televideniesi húkimet qadaǵalawında.

Ádebiyatı

Tailand awızeki hám jazba dóretiwshiliginiń dáslepki estelikleri XIII ásir aqırına tiyisli. Olar taslarǵa jazılǵan jılnamalardan ibarat. Ǵárezsiz kórkem dóretiwshiligi formasındaǵı ádebiyat orta ásirlerde júzege keldi. Bul dáwir ádebiyatı hind ádebiyatınıń tásirinde rawajlandı. Buddaviyliktiń sociallıq ómirdegi húkimranlıǵı ádebiyatta da óz kórinisin tawdı. Húkimdarların táriyplewshi gimnler hám diniy ráwiyatlar tiykarǵı orın aldı. XVIII ásir aqırında dúnyalıq temaǵa burılıs baslandı. Dáslepki prozalıq dóretpeler jaratıldı ("Rachatirat", 1785 hám "Úsh korollik húkimranlıǵı", 1802). XIX ásir ortalarında kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler tilin xalıqqa jaqınlastırıw hám tekseriwden waz keship, milliy ádebiyattı kámal taptırıw háreketi baslandı. Sunton Pu dóretiwshiligi buǵan mısal boladı. XX ásirdiń 20-30-jıllarında realistlik jónelis júzege keldi, sol ruwxdaǵı gúrriń, qıssa, romanlar payda boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin ádebiyatta shańaraqqa tiyisli turmıs teması joqarılay basladı. Siburaptıń "Keleshekke tik baǵıp" (1955), Sena Sauvapongtıń "Shaytan" (1957) romanları, Suvat Varadilok hám Lao Kxamxomnıń gúrrińlerinde ótkir social máseleler kóterildi. Akat Damkeng, Luang Vichit Vatakan, Malay Chupinit, Makat Tyanrayong, jazıwshı hayal Dokmaysot hám basqa insannıń ruwxıy jaǵdayındaǵı qarama-qarsılıqlardı sáwlelendiriwshi shıǵarmalar jazdı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Tailand aymaǵında eramızdıń dáslepki ásirlerinen monlarǵa, biraz keyingi dáwirden kxmerlarǵa tiyisli ibadatxanalar (Lampxun hám Chiangmayda) saqlanǵan. XIII ásirden buddaviylik ruwxındaǵı milliy kórkem óner qáliplesti. Sol dáwirde diniy komplekslerdiń tailarǵa tán tipi — "vata" payda boldı. Savankxalokdaǵı Chang Lom (XIII ásir), Sukotaidaǵı Maxatat (Sukxotxay, 1345) "vata" ibadatxanaları solar qatarına kiredi. Siyom mámleketi gúllengen dáwir (XIV-XIX ásirler) de tuwrı múyeshli jobalar tiykarında qalalar qurıldı, átirapı gerbish diywal menen órildi, Bangkok, Ayutiya hám basqa qalalarda quramalı formalı "vata" hám saraylar qurılıp, ráń-báreń kafel hám súwretler menen naǵıs oyıwshılıq usılında ziynetlendi. Sonıń menen birge, Bangkokta patsha Chakri dinastiyası úlken sarayı (XVIII ásir), Rajabopit ibadatxanası (XVIII ásir ortaları), Bengamabopit mramor ibadatxanası (1900) jaratıldı. XIX ásir aqırınan zamanagóy evropasha hám amerikasha usıldaǵı bank, miymanxana, basqarıw imaratlar qurıla basladı. 1950-70-jıllarda mıymanxana, bank, zamanagóy basqarıw imaratların qurıw jáne de háwij aldı. Neolit hám jez dáwirlerinen Kvay dáryası oypatlıǵında dahmalarǵa oralǵan ılaydan islengen ıdıslar, jartaslarǵa islengen súwretler, eramızdıń dáslepki ásirlerindegi Buddanıń záwlim háykelleri saqlanǵan. Milliy kórkem óner XIII ásirden qáliplese basladı. XIV-XIX ásirlerde músinshilik óneri gúllendi. XIX ásir aqırınan Evropa hám Amerika kórkem óneriniń tásiri sezildi. XX ásirdiń 2-yarımında aldıńǵı artistler (súwretshilerden Fua Xarabitak, Tavi Nandakvan, músinshi X'yen Yimsari, grafik Manita Pu Ari) zamanagóy dástúrlerge ergen halda milliy kórkem óner dástúrlerin de saqlap qalıwǵa umtıldı. Ámeliy bezew kórkem óneriniń hár túrlı túrleri: laklı reńli súwret, sherim toqıw, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, naǵıs oyıw, kórkem toqıwshılıq rawajlanǵan.

Muzıka

Tailandta diniy dástúr hám bayramlar, toy, perzent tuwılıwı hám basqa áyyemnen qosıq hám muzıka menen bayramlanadı. Fongsi dep atalǵan tariyxıy balladalar keń jayılǵan. Toy qosıqları xat lion janrı quramına kiredi. Muzıkalıq saz ásbapları túrli: 2 tarlı skripka (sau duong hám sau o), 3 tarlı skripka (sau sam say), 3 tarlı ud (syoung), sitra (kxim), fleyta (kxliy), demli nay (pinay), barabanlar (txon, ramana, kxlong), gonglar, ksilofon (rapadek) hám basqa XIX ásir aqırında evropasha muzıka hám saz ásbapları kirip kela basladı. XX ásirdiń 50-jıllarınan milliy muzıkalıq mádeniyattı kóteriw háreketi baslandı. Zamanagóy kompozitorlardan Montri Tramote, Naris, qosıqshılardan U. Sukantxamalai, T. Aylin, sazendelerden T. Konglaitong, N. Tayminlar ataqlı.

Teatr hám kino

Tailandtıń eski teatrı hindlerdiń "Ramayana" eposınan baslanǵan. XV ásirde tailandlar bul miynettiń "Ramakiyan" dep atalǵan variantı tiykarında kon, nang, lakon tamashaların jarattı. Kon — nıqaplı pantomima teatrı bolıp, barlıq roldi er adamlar atqaradı. Nıqaplarda qaharmanlardıń kórinisi súwretlengen boladı (hawa reń — Rama, aq reń — Xonuman hám taǵı basqa). Aktyorlar sóylemeydi, tekst saxna artınan oqıp turıladı. Tamashalar orkestr hám qosıqshılar menen birge alıp barıladı. Nang — fonus teatrı. Qatnasıwshılardıń gewdeleri buǵa terisinen qara hám reńli etip islenedi. Tamasha waqtında aktyorlar qatnasıwshılardıń háreketin qiráát penen túsindirip baradı. Kóbinese turmıstan alınǵan saxnalar kórsetiledi. Lakon — tailandlardıń eski draması bolıp, ondaǵı tekstti aktyorlardıń ózi aytadı. Kishi xor bolsa waqıyalarǵa anıqlama beredi, qaharmanlarǵa tariyp beredi. Bul teatrda oyın tiykarǵı orında boladı. Lakonnıń like hám nora túrleri házirgi zaman tamashalarında jasap kelip atır. Tailandta turaqlı teatr joq. Elegant kórkem óner departamenti janında háweskerler truppası dúzilgen. Tailandta hár jılı 50-70 kórkem film jaratıladı. "Arıslan aqırıwı" (rejissyorı S. Jaruchino) hám "Qurallanǵan kisi" (rejissyorı Yu. Chatri) filmleri solar qatarına kiredi.