Mısır

Bul terminniń basqa da mánileri bar. Qarańız: Mısır (mánileri)

Mısır (rásmiy atalıwı: Mısır Arab Respublikası (arabsha: جمهورية مصر العربية‎‎)) Afrikanıń arqa-shıǵıs bóliminde jaylasqan mámleket bolıp tabıladı. Maydanı 1 million 14 mıń km². Xalqı 102 million adam. Paytaxtı — Al-Qahira qalası. Basqarıw jaǵınan 27 wálayatqa bólinedi. Izrail, Palestina, Sudan hám Liviya mámleketleri menen shegaralas. Mısır arqada Orta jer teńizi, shıǵısında Qızıl teńiz jaylasqan. Mısır mámleketi de islam mámleketlerinen biri hám xalqınıń tiykarǵı bólimi musulman. Mısır mámleketiniń - pul birligi Mısır funti. Mámleket tili - arab tili. Prezidenti - Abdulfattoh as-Sisiy. Mısırda jeti káramattan biri yaǵnıy Mısır piramidaları jaylasqan.

Mámleketlik basqarıw principi

Mısır — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1971-jıl 11-sentyabrdegi referendumda maqullanǵan, keyinirek oǵan ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2014-jıldan Abdulfattoh as-Sisiy). Kepillik múddeti — 6 jıl. Shegaralanbaǵan márte qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı prezident ámelge asıradı, ol bas ministr hám húkimet aǵzaların tayınlaydı hám de lawazımlarınan azat etedi.

Tábiyatı

Mısır aymaǵınıń derlik hámmesi shól zonasında jaylasqan. Sonnan tek 3,5% i (35 mıń km²) Nil dáryası deltası hám oypatlıǵına tuwrı keledi. Relyefi hám geologiyalıq dúzilisi tárepinen Mısır aymaǵı shártli túrde tórt zonaǵa bólinedi: 1) Liviya shóli; 2) Arabiya shóli; 3) Sinay yarım atawı; 4) Nil dáryası oypatlıǵı hám deltası. Relyefi, tiykarınan, tegislik; Qızıl teńizge jaqın jerler tawlıq bolıp tabıladı. Liviya shóli platosınıń biyikligi arqada 100 m, qublada 600 m, qubla-batısta 1000 m ge shekem bolıp, jer maydanı qum hám taslaq. Arabiya shóli tegistawlıǵı shıǵısta 700 m ge shekem kóterilgen, bul jerde biyikligi 2000 m ge shekem bolǵan dizbekler bar. Nil oypatlıǵına jaqın jerlerdiń uzınlıǵı bolsa 100-200 m. Tegistawlıq kristallı jınıslardan dúzilgen. Nil oypatlıǵınıń keńligi (Mısır shegarasında) qublada 1-3 km, deltaǵa jaqın orında 20-25 km. Sinay yarım atawınıń U, bólimin At-Tix qırları iyelegen. Yarım atawdıń qublada biyikligi 2641 m ge shekem bolǵan tawlar bar. Paydalı qazılmalardan: temir, marganets, mıs, ruwx, qorǵasın, volfram, molibden, uran hám altın, sonıń menen birge, neft, tábiyiy gaz, fosforit, as duzı, háktas bar. Sinay yarım atawında kómir kánleri bar.

Mámlekettiń úlken bóliminde hawa qurǵaq hám az bultlı, tropikalıq kontinental shól ıqlımı, jawın geyde-geyde jawadı. Temperaturanıń táwliklik parqı úlken. Mısalı, shólde kúndiz temperatura 50° bolsa, túnde 0°. Orta teńiz jaǵasında subtropikalıq, jazı ıssı hám qurǵaq, qısı jumsaq hám jawın kóp jawadı. Eń ıssı ayları (iyul-avgust) nıń ortasha temperaturası Iskandariyada 25°, Qahirada 27°, Asvonda 33°. Eń salqın ayları (yanvar-fevral) nıń temperaturası Iskandariyada 14°, Qahirada 12°, Asvonda 16°. Aprel hám may aylarında 50 kúnge shekem shól samalı (xasmin) esip turadı. Ortasha jıllıq jawın Iskandariyada 180 mm, Qahirada 34 mm, Asyutda 7 mm, Asvonda 3 mm. Jawın kóbinese qısqa múddetli nóser bolıp jawadı. Mámleketten bir ǵana Nil dáryası ótedi. Onıń suwı bógetler menen tártipke salınǵan. Biyik Asvon bógeti qurılǵannan keyin, mámleket qublada Nosir atındaǵı úlken suw bazası payda boldı. Oazislerde sizot suwdan keń paydalanıladı. Mayda kól kóp. Nil deltasında kanallardan suwǵarıwda paydalanıladı. Ayırım kanallarda keme qatnaydı.

Qubladan arqaǵa qaray dáslep sarıqońır shól topıraǵı, keyninen boz topıraq (arablar bodiya — „shól“ topıraǵı deydi), taqır boz topıraq, sorlaqlar, Nildiń delta bólimi — batpaq topıraq. Mámlekettiń batıs bóliminde kóshpeli qumlar bar. Nil oypatlıǵı hám deltasınıń topıraǵı júdá ónimli. Mısır aymaǵınıń úlken bólimi suwsız hám ósimliksiz shól bolıp tabıladı. Kserofit hám zamarrıq shóp, terek tárizli ósimlikler, Liviya shóliniń arqada qısta efemerlar ósedi. Kóbirek puta tárizli hám ot ósimlikler tarqalǵan. Nil oypatlıǵında, tiykarınan, mádeniy ósimlikler egiledi. Orta teńiz jaǵasında selew, shól piyazı, shipovnik, jantaq hám basqalar bar. Haywanlardan jer bawırlawshılar, atap aytqanda, kesirtke kóp. Shóllerde shaǵal, túlki, sırtlon hám basqa haywanlar ushraydı. Nil boyında ǵaz, aqqur, úyrek, sonıń menen birge, jırtqısh quslar da bar.

Xalqı

Xalqınıń 98% i Mısırlıq arablar. Nubiylar, barbarlar, kopt (qibt) lar (jergilikli xristianlar) Mısırdıń túpkilikli xalqı bolıp, mámleketke kelgen arablar menen aralasıp ketken áyyemgi mısırlıqlardıń áwladları bolıp tabıladı. Grekler, armanlar, italyanlar, inglisler, francuzlar da jasaydı. Rásmiy tili — arab tili, derlik pútkil xalıq sol tilde sóylesedi. Xalıq, tiykarınan, islam dininiń sunniylik baǵdarında; xristianlar 10% ti quraydı. Xalıqtıń 43,9% qalalarda jasaydı. Eń iri qalaları: Qahira, Iskandariya, Port-Said, Ismoiliya, Tanta, Suvaysh, Al-Mansura, Damanxur, Al-Mahallat-ul-Kubro.

Tariyxı

Mısır — insaniyat mádeniyatı (civilizaciyası) nıń dáslepki mákanlarınan biri (Qarańız: Mısır, Áyyemgi Mısır). III-IV ásirlerde Mısır Rim imperiyası quramına kirgen. Rim imperiyası jemirilgennen keyin (395), Vizantiyanıń bir wálayatı bolıp qaldı. VII ásir baslarında pútkil Mısır xalqı Vizantiyanıń rásmiy pravoslav shirkewine qarsı bolǵan xristianlardıń monofisit islamdaǵı mekteplerin qabılladı. Xalıq kopt (qibt) tilinde sóylesetuǵın edi. Sol dáwirde Mısırdı sasaniyler, 639-642-jıllarda bolsa arablar basıp aldı hám mámlekette islam dini tarqala basladı. Keyinirek tuluniyler (868-905), abbasiyler (905-935), ixshidiylar (935-969 ) dinastiyaları húkimranlıq etti. Fatimiyler dáwiri (969-1171) nde Palestina, Sham (Siriya) hám Batıs Arabstanı Mısırǵa ǵárezli bolǵan. 1113-jıl salib júrisi urıs qatnasıwshıları Mısırǵa bastırıp kirdi. Arqa Siriya hám Irakdaǵı saljukiyler nayıbı Nuriddin Mahmud ibn Zangi (1146-74) salibshilerge qarsı gúreste Fatimiy xalifa Adid (1160-71) ke úlken járdem berdi. Bunıń ornına xalifa onı ministr etip tayınladi (1169). 1171-jıl ayyubiyler dinastiyası (1171-1250) nıń tiykarshısı Salahiddin taxtqa shıqtı. 1174-jıl bolsa ol sultan atın aldı. 1187-jılda Siriya hám Mısır áskeriy kúshleri birlesip, salibshilerge qaqsatqısh soqqı berdi hám Palestina menen Siriyanı olardan azat etti. Mısırda XIII ásir yarımına shekem Ayyubiyler, XIV-XV ásirlerde mamluklar húkimranlıq etti.

1517-jılda túrk sultanı Salim I Mısırdı iyelep, onı Osmanlı túrk mámleketi quramına qosıp aldı. XVIII ásir 2-yarımınan Osmanlı túrk saltanatı páseńlep basladı. Bunnan paydalanǵan mamluk beklerinen Alibey ǵárezsiz mámleket dúziwge eristi (1769), Alibeydiń óliminen keyin taxt ushın gúres kúsheydi. XVIII ásirdiń aqırı — XIX ásir baslarında Franciya hám Angliya Mısırdı basıp alıwǵa háreket etti. 1798-jılda Mısırdı Napoleon armiyası iyeledi. 1801-jılda inglis flotı francuz flotı ústinen jeńiske eristi. 1805-jılda hákimiyat Muhammed Ali patsha qolına ótti. Muhammed Ali Mısırdı kúshli, ǵárezsiz mámleketke aylandırıw maqsetinde mamluk biylerine qarsı gúres alıp bardı. Mámleket ekonomikasınıń tiykarı bolǵan awıl xojalıǵın rawajlandırdı. Bul dáwirde birinshi mawıt, toqımashılıq fabikaları, metallurgiya, qant, ayna zavodları qurıldı. Evropa usılındaǵı mektepler ashıldı, jaslar batıs mámleketlerine oqıwǵa jiberildi. Francuz áskeriy másláhátshileri járdeminde armiya qayta dúzildi. Jergilikli xalıq armiyaǵa alınıp basladı (aldınları tek jallanba áskerler bolatuǵın edi). Muhammed Ali Siriya, Palestina hám Arabstan yarım atawınıń bir bólimin basıp aldı (1831-33). Túrkiyaǵa ǵárezlilikten qutılıw ushın 1831-jılda oǵan qarsı urıs ashıp, túrk armiyasın jeńiliske ushırattı. Lekin Angliyanıń ekinshi Túrkiya-Mısır urısı (1839-40) na aralasıwı nátiyjesinde Mısır armiyası jeńildi. Bunnan tısqarı, Angliya 1838-jılǵı inglis-túrk sawda kelisimindegi shártlerdi Mısırǵa májbúriy qabıllatqızdı. Bul bolsa mámleketke inglis buyımları kóplegen kirip keliwine jol ashıp berdi. Suvaysh kanalı iske túsiriliwi (1869) menen Angliya hám Franciya Mısırda kúsh berip óz húkimranlıǵın ornatıwǵa urındı. 1882-jıl inglisler armiyası Mısırdı iyelep aldı hám xalıq kóterilisin ayawsız bastırdı. Mámlekette koloniya tártibi ornatıldı. Inglisler bank hám finans jumısların, irrigaciya qurılısları, baylanıs jolların óz qolına aldı. Mısır tek paxta jetistiretuǵın mámleketke aylanıp qaldı. XX ásir baslarında Mustafo Kámil (1874-1908) basshılıǵında milliy azatlıq háreketi háwij aldı. Biraq kolonizatorlar xalıq háreketin bastırdı. 1914-jılda Mısırda Britaniya protektoratı ornatıldı.

1918-jılda Zaǵlul Sad basshılıǵında „Mısır delegaciyası“ (keyinirek „Vafd“) partiyası dúzildi. Bul partiya 1919-1924-jıllarda inglislerge qarsı kóterilgen kóteriliske basshılıq etti. Xalıqtıń gúresi nátiyjesinde inglis protektoratı biykar etilip, Mısır ǵárezsiz patshalıq dep daǵaza etildi (1922). 1923-jıl Mısır Konstituciyası qabıl etildi. Bul konstituciya parlament dúziwdi názerde tuttı. Ol ayırım erkinlikler — siyasiy shólkemler dúziw hám baspasóz erkinligin berdi, sonıń menen birge, patshaǵa deputatlar palatasın tarqatıw, parlament shaqırıqları múddetin jıljıtıw, ministrlerdi belgilew hám bosatıw huqıqın da berdi. Sonday bolsa da, Angliya Mısırda óz poziciyasın, yaǵnıy mámleket keńseleri hám de áskeriy kúshler ústinen qadaǵalawın, mámlekette inglis armiyasın saqlap qaldı. Parlament saylawında „Vafd“ partiyası jeńiske eristi hám Zaǵlul Sad basshılıǵında jańa húkimet dúzildi. Biraq mámlekette milliy azatlıq gúresi toqtamadı.

1936-jıl Angliya menen Mısır arasında shártnama dúzildi. Shártnamaǵa muwapıq, inglisler Mısırdı basıp alıwdı toqtattı, lekin mámlekette áskeriy bazalar hám armiyanı saqlaw huqıqın aldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde Mısır Italiya-Germaniya hám Angliya armiyaları arasındaǵı urıs maydanına aylandı. Urıstan keyin Mısırda milliy azatlıq háreketi jáne de kúsheydi. Arab-Izrail urısı dáwiri (1948-49) nde mámlekette reakciya háwij aldı, shep vafdshilerdi, studentler háreketi basshıların qamaw baslandı. Buǵan qarsı xalıq háreketi jáne de háwij aldı. Parlament 1936-jılǵı Angliya-Mısır shártnamasın bıykarlaw tuwrısında qarar qabıl etti. Sonnan keyin Angliya Mısırǵa qarsı agressiya shólkemlestirdi. Mısır xalqı kolonizatorlarǵa qarsı partizan urısın basladı. 1952-jıl 23-iyulda Jamol Abdul Nasir basshılıǵındaǵı „Zubbot alahror“ („Azat oficerler“) awqamı armiyaǵa súyene otırıp, mámleket awdarıspaǵın ótkerdi. Mámleket hákimiyatı Revolyuciyaǵa basshılıq keńesi ıqtıyarına ótti. General Mısır Najib keńes baslıǵı hám húkimet basshısı etip tayınlandı; ámelde keńeske Nasir basshılıq etti. Jańa húkimet agrar reforma ótkerip, diyqanlardı jer menen támiyinledi, mámleketti industriyalastırıw, ekonomikalıq ǵárezsizlikke erisiw siyasatın alıp bardı. 1953-jıl 23-iyunda Mısır respublika dep daǵaza etildi. 1953-jıl ortalarında jańa basqarıw principi basshıları arasında eki aǵım — Najib basshılıǵındaǵı eski demokratiya hám Jamal Abdul Nasir basshılıǵındaǵı revolyuciyalıq demokratiya tárepdarları payda boldı. Qarama-qarsılıq keskinlesip, nátiyjede Najib húkimetten shetletildi, Jamal Abdul Nasir bas ministr bolıp qaldı (1954). Angliya — Mısır shártnaması (1954) na muwapıq, 1956-jıl 18-iyunda aqırǵı inglis áskeri Mısırdan shıǵıp ketti. Mısırdıń siyasiy suvereniteti tiklendi.

1956-jıl 23-iyunda Mısır Respublikasınıń Konstituciyası qabıllandı hám Jamal Abdul Nasir prezident etip saylandı. Prezident Suvaysh kanalı kompaniyası mámleket ıqtıyarına alınǵanlıǵın járiyaladı. Solay etip, ekonomikalıq rawajlanıw programmasın aqsha menen támiyinlewdiń áhmiyetli dáregi qolǵa kirgizildi. Sonnan keyin Mısırǵa qarsı Angliya—Franciya —Izrail hújimi baslandı. Xalıq basqınshılarǵa qarsı qozǵaldı. Tınıshlıqtı súyiwshi xalıqlardıń talabı menen inglis, francuz (1956-jıl dekabr) hám de Izrail (1957-jıl mart) armiyası Mısırdan shıǵıp ketiwge májbúr boldı. 1958-jıl 1-fevralda Mısır hám Siriya húkimetleriniń ózara shártlesiwi nátiyjesinde jańa unitar (birlesken) mámleket — Birlesken Arab Respublikası (BAR) dúzildi. Siriyada 1961-jıl 28-sentyabrde mámleket awdarıspaǵı ótkerilip, Siriya BAR quramınan shıqtı. Mısır BAR atın saqlap qaldı. 1971-jıl sentyabrden BAR ǵa Mısır Arab Respublikası dep at berildi. 1963-jılda Jamal Abdul Nasir basshılıǵında Arab Socialistlik Birlespesi (ASB) dúzildi. ASB 1952-jıl iyul revolyuciyasınıń maqset hám principlerin qorǵaw, qalaqlıqtı tamamlawdı óziniń tiykarǵı minneti dep bildi. 1964-jıl 23-martta jańa waqıtsha konstituciya qabıl etildi. Konstituciyaǵa muwapıq, hámme kárxanalar xalıqtiki dep esaplandı. Sonıń menen birge, menshikli hám kooperativ múlk te saqlanıp qaldı. Jamal Abdul Nasir prezidentligi dáwirinde zárúrli social-ekonomikalıq reformalar ótkerildi. Bankler, kóplegen iri hám orta sawda hám de sanaat kompaniyaları mámleket ıqtıyarına alınıwı, keń kólemde jańa kárxanalar qurılıwı sebepli ekonomikada qúdiretli mámleket sektorı qurıldı. 1967-jıl báhárinde Jaqın Shıǵıstaǵı kelspewshilik keskinlesti. 5-10-iyun kúnleri Izrail áskerleri Sinay yarım atawın basıp alıp, Suvaysh kanalınıń shıǵıs jaǵasına jetip keldi. Xalıqaralıq jámiyetshilik hám dáslep BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń talabı menen urıs háreketleri toqtatıldı. Biraq urıs nátiyjesinde Mısırdıń ekonomikasına úlken shıǵın jetti. Urıs sebepli Suvaysh kanalı zonasındaǵı ekonomikalıq turmıs izden shıqtı. Kanaldaǵı keme reysi 1975-jılǵa shekem toqtap qaldı. 1968-jıl 30-martta Jamal Abdul Nasir Izrail hújimi aqıbetlerin tamamlaw ushın barlıq kúsh hám qurallardı jóneltiriw programmasın bayanladı. 2-may ulıwma xalıq referendumı bul programmanı maqulladı.

1970-jıl 28-sentyabrde Jamal Abdul Nasir dúnyadan ótti. Sol jılı 15-oktyabrde A. Sadat prezident etip saylandı. Onıń dáwirinde bazar qatnasların rawajlandırıw, ekonomikanıń menshikli sektorın kúsheytiw hám aktivlestiriw, mámlekette islep shiǵarılatuǵın ónimler hám dáslep tutınıw buyımları hám de xızmetler kólemin asırıw, shet el investiciyalardı qosıw jolın ámelge asırıwǵa kirisildi. Biraq 1967-jıl „altı kúnlik“ urısta Izrail tárepinen basıp alınǵan Mısır jerlerin (Sinay yarım atawın) qaytarıp alıw mashqalası sheshilmey qalıp atırǵan edi. 1973-jıl oktyabrde Mısır armiyası Suvaysh kanalınan ótip, onıń shıǵıs jaǵasına tústi. Urıs nátiyjesinde mashqalanı sheshiwdiń ılajı bolmaǵannan keyin, ot atıw toqtatıldı hám 1974-jılda áskerlerdi bir-birinen jıraqlastırıw haqqında kelisimge qol qoyıldı. 1979-jılda Kemp-Devid (AQSh) te dúzilgen kelisim shártnaması tiykarında Izrail ózi basıp alǵan jerlerdi Mısırǵa qaytarıp berdi. Bul kelisimge basqa arab mámleketleri qarsı shıqtı hám Mısırdı Arab mámleketleri awqamınan shıǵardı. 1981-jıl 6-oktyabrde A. Sadat diniy shólkem aǵzaları tárepinen óltirildi hám sol jılı 13-oktyabrde Husniy Muborak prezident etip saylandı. Jańa administraciya ishki siyasiy jaǵdaydı, xalıq narazılıǵın jumsartıw ilajların kórdi, sociallıq turmıstı anaǵurlım erkinlestirdi, ekonomikanı jaqsılandırıw jolında úlken qádemler qoydı. Mısır tarmaqların jedel rawajlandırıw orq-ali ekonomika daǵı uyqaspawshılıqtı saplastırıw jolı tutıldı. Mámleketti zamanagóy bazar qatnasların qáliplestiriw jolınan rawajlandırıwdı jedellestiriwge qaratılǵan reformalar ámelge asırıldı. Xalıqaralıq maydanda salmaqlı-saldamlı hám epshil siyasat ótkerile basladı. Atap aytqanda, Qosılmaslıq háreketi, Arab mámleketleri awqamı, Islam konferenciyası shólkemi menen sheriklik aktivlestirildi. Jaqın Shıǵıstaǵı tınıshlıq procesin dawam ettiriw, arab-izrail kelspewshiligin tártipke salıw Mısır sırtqı siyasatınıń tiykarǵı máselesi etip qoyıldı. 1989-jılda Mısırdıń Arab mámleketleri awqamına aǵzalıǵı tiklendi. Mısır — 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 26-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 23-yanvarda diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı — 23-iyul — Revolyuciya kúni (1952).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Milliy demokratiyalıq partiya, 1978-jılda dúzilgen; Milliy aǵartıwshılıq (shep) partiyası, 1976-77-jıllarda dúzilgen; Miynet partiyası, 1978-jılda tiykar salınǵan; Liberallar partiyası, 1976-77-jıllarda dúzilgen, 1990-jıl yanvarǵa shekem Liberal-socialistlik partiyası dep atalǵan; „Al-Vafd“ partiyası, 1978-jılda dúzilgen; „Al-Umma“ („Millet“) partiyası, 1983-jıldan ashıq iskerlik júrgize baslaǵan. Mısır miynet federaciyası kásiplik awqamı, 1957-jılda tiykar salınǵan, Afrika kásiplik awqamları birligi shólkemine kiredi.

Ekonomikası

Mısır — agrar-industrial mámleket. Jáhán bazarına joqarı sapalı uzın talshıqlı paxta hám onnan toqılǵan gezlemelerdi kóp muǵdarda jetkerip beredi. XIX ásir 70-jıllardıń aqırı 80-jıllardıń baslarında neft qazıp alıw hám eksport etiw kóbeyip basladı. Ekonomikalıq rawajlanıwǵa, ásirese, sanaat hám oǵan kómeklesiwshi tarmaqlardı rawajlandırıwǵa itibar kúsheydi. 90-jıllardıń ortalarında jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 28,5%, awıl xojalıǵınıń úlesi 20% ke jetti. Sanaatı ǵárezsizlikke eriskenge shekem, tiykarınan, mayda ónermentshilik kárxanalarınan ibarat edi. Iskandariyada neftti qayta isleytuǵın, avtomobil shinaların óndiriwshi zavodlar, Suvaysh-Qahira neft trubası bar. 1952-jıldan berli 1000 den artıq jańa sanaat obiektleri iske túsirildi. Sanaat kárxanaları, tiykarınan, Qahira, Iskandariya hám Nil deltasındaǵı basqa iri qalalarda jaylasqan. 1958-jılda Qahira qasında qurılǵan Hulvon metallurgiya zavodı mámlekettiń dáslepki iri metallurgiya kárxanalarınan bolıp tabıladı. Bul zavod Asvon qasınan qazıp alınǵan sapalı temir (40-60%) rudası tiykarında isleydi.

Asvon qalasında jılına 300 mıń tonna polat islep shıǵaratuǵın metallurgiya orayı bar. Mashinasazlıq sanaatı da qayta qurılǵan. Mostorodta elektr kabelleri zavodı hám metall buyımlar islep shıǵarıw fabikasi, Hulvonda vagonsazlıq, avtomobil, polat trubalar zavodları, Iskandariyada toqımashılıq sanaatı úskeneleri zavodı, Qahirada velosiped hám televizor zavodları, Port-Fuod, Iskandariyada kemasazlıq kárxanaları, keyingi jıllarda iske túsirilgen avtomobil, traktor, suwıtqısh, metall qırqıw stanokların óndiriwshi kárxanalar da bar. Suvaysh, Qahira, Iskandariya, Tanta qalaları neftti qayta islew orayları bolıp tabıladı. Ximiya sanaatı tek mineral tógin óndirip shıǵarıwdan ibarat. Kafr-uzzayyat hám Abuzabaldaǵı zavodlar jılına 200 mıń tonna superfosfat islep shıǵarıw quwatına iye. Asyutta jılına 200 mıń tonna superfosfat shıǵaratuǵın zavod bar. Abuzabalda qurılǵan antibiotikler zavodı farmacevtika sanaatına tiykar salındı. Taǵı 5 farmacevtika kárxanası qurıldı. Bulardan tısqarı, Asvonda kalsiy, Suvayshta ammoniy sulfat, Iskandariya janında soda zavodları, Xulvonda koks-ximiya zavodı bar. Qurılıs buyımları sanaatı kárxanaları Hulvon, Al-Masara, Al-Tur hám Iskandariya átiraplarında bolıp, tiykarınan, cement islep shıǵaradı. Iri toqımashılıq kárxanaları AlMahallat-ul-Kubro, Kafr-ud-Davvar hám Kafr-uzzayyat qalalarında bolıp tabıladı. Azıq-awqat sanaatı awıl xojalıǵı ónimin qayta isleydi. Armant, Kom-Umbo, Adfu qalalarında iri qant zavodları bar. Asvon gidroenergetika kompleksine kiretuǵın elektr stanciyalar hám janılǵı menen isleytuǵın elektr stanciyalar jılına ortasha 525 mlrd. kVt-saattan artıq elektr energiya islep shıǵaradı.

Awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaǵı — dıyqanshılıq. Awıl xojalıǵı, tiykarınan, Nil deltası hám oypatlıǵında rawajlanǵan, bul jerde 3 mln. gektarǵa jaqın (mámleket aymaǵınıń 3%) maydanda jılına 2 ret, Asvon bógeti qurılǵannan berli 3 ret (qısta da) egin egip, ónim alınadı. Birinshi náwbette kóbirek dáramat keltiretuǵın salıshılıq hám paxtashılıq (jińishke talshıqlı paxta tayarlaw boyınsha dúnyada 1-orın) rawajlanǵan. Bunnan tısqarı, biyday, arpa, mákke, sobıqlılar hám palız eginleri, qumshekerqamıs, tómen sortlı eginler de egiledi. Citrus miyweler (apelsin, mandarin, limon), xurma, banan, ánjir, júzim, tiykarınan, mámleket arqada jetilistiriledi. Tábiyiy jaylaw hám ot-jem kemligi sebepli shárwashılıq jaqsı rawajlanbaǵan. Otırıqshı xalıq (dıyqanshılıq oazislerinde) qaramal (sút ushın), qoy, eshki hám qus, kóshpeliler bolsa túye, qoy hám eshki baǵadı. Pal-hárreshilik rawajlanǵan. Nil dáryası hám ishki kóllerde, sonıń menen birge, Orta teńizde balıq awlanadı.

Transportı

Mámleket ishinde júkler, tiykarınan, avtomobil transportında (85%) tasıladı. Júk tasıwdıń azǵana 10% i temirjollarǵa, 5% i suw transportına tuwrı keledi. Avtomobil jolları uzınlıǵı 48,8 mıń km. Eń áhmiyetli avtomagistralları: Qahira — Iskandariya, Iskandariya — Marso Matruh, Qahira — Suvaysh, Suvaysh — Port-Said, Qahira — al-Ǵardaqa, Qahira — Asyut. Transport jolı uzınlıǵı — 8,8 mıń km. Tiykarǵı temirjol magistralları: Qahira — Asvon, Qahira — Iskandariya, Qahira — Suvaysh, Port-Said — Ismoiliya. Nil hám magistral kanallardaǵı keme reysi jolları uzınlıǵı — 3 mıń km den artıq. Teńiz sawda flotınıń tonnası — 1,68 mln. tonna dedveyt. Sırtqı sawda júkleri, tiykarınan, shet el teńiz kemeleri hám samolyotlarda tasıladı. Tiykarǵı teńiz portı — Iskandariya (Orta teńizde), basqa iri portları — Port-Said hám Suvaysh (Suvaysh kanalında), Ras-Shukeyr hám Safaga (Qızıl teńizde), Qahirada iri xalıqaralıq aeroport bar. Mısır shetke neft hám neft ónimleri, paxta, jip gezleme hám kelep sabaq, alyuminiy hám basqalar shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, dán hám basqa azıq-awqat ónimleri, cement, metall, aǵash hám basqalar aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Italiya, Franciya, Germaniya, Yaponiya, AQSh. Sırt el turizmi ádewir dáramat keltiredi. Pul birligi — Mısır funtı. Medicinalıq xızmet aralas tárizde dúzilgen. Densawlıqtı saqlaw ministrligi, qáwipsizliklerde densawlıqtı saqlaw departamentleri bar. Mámlekette biypul medicinalıq xızmet jolǵa qoyılǵan. Menshikli emlewxanalar da bar. Shıpakerler universitetlerdiń 9 medicina, 4 stomatologiya, 6 farmacevtika fakultetinde, sonıń menen birge, sırt ellerde tayarlanadı. Orta maman medicinalıq xızmetkerler tayarlaytuǵın 276 mektep bar. Universitetlerdiń medicina fakultetlerinde ilimiy izertlewler ótkeriledi.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Mısırdı VII ásirde arablar basqınshılıǵınan keyin islam diniy mektepleri kóplep ashıla basladı. X ásirde al-Azhar musulman universitetke tiykar salındı. Dáslepki dúnyalıq oqıw orınları XIX ásir 2-yarımında payda boldı. Shet el hám jergilikli menshikli mektepler qurıldı. 4 jıllıq baslanǵısh mektep eń kóp tarqalǵan oqıw jurtı edi. 1952-jıldan keyin baslanǵısh hám orta mektepler reforma etildi. 1956-jılda barlıq balalarǵa 6 jastan májbúriy biypul baslanǵısh tálim beriw tuwralı nızam qabıllandı. 1962-jılǵı dekret mektepke shekem tárbiyadan tap joqarı oqıw jurtına shekem bolǵan barlıq mámleket oqıw orınlarında biypul tálimdi járiyaladı. Endigide balalar ushın 6 jastan baslap 6 jıllıq baslanǵısh tálim, keyninen 3 jıllıq tolıqsız tayarlaw mektebi, 3 jıllıq tolıq orta mektep bar.

Barlıq basqıshlarǵa iye bolǵan menshikli mektepler bar. Óner-texnika tayyarlıǵı óner bilim orınları, óner orayları, orta arnawlı oqıw orınları, sonıń menen birge, 5 jıllıq texnika mekteplerinde alıp barıladı. Joqarı tálim sistemasına universitet, institut hám 4 jıllıq kolledjler kiredi. Tolıqsız joqarı maǵlıwmat beretuǵın 2 jıllıq texnika institutları da bar. Mámlekettegi 14 universitettiń eń irileri: Qahira, Ayn ushShams, Iskandariya universitetleri, Qohiradaǵı Amerika universitet, Al-Azhar universiteti. Eń iri institutları: Al-Mansura hám Qahiradaǵı politexnika institutları, Asvondaǵı industrial institut hám basqalar bar. Iri kitapxanaları: Qahiradaǵı Milliy kitapxana (1870), Mısır institutınıń kitapxanası (1859), Qahiradaǵı Milliy jıynalıs kitapxanası (1924), Qahira universitet kitapxanası (1908), Iskandariya universitet kitapxanası (1942), Qahiradaǵı Hulvon universitet kitapxanası, Iskandariyadaǵı Municipal kitapxana (1892). Iri muzeyleri: Islam kórkem óneri muzeyi (1882), Geologiya muzeyi (1899), Mısır muzeyi, Zamanagóy kórkem óner muzeyi (1920), Paxta muzeyi (1923), Transport jolı muzeyi (1933), Áskeriy muzey — hámmesi Qahirada, Iskandariyadaǵı Grek-Rim estelik miyrasları muzeyi (1892). Ilimiy mákemeleri: Qahiradaǵı Mısır institutı (1798), Mısır hám texnologiya akademiyası (1971, quramında ilimiy izertlew orayı, Atom energiyası orayı, metallurgiya oraylıq izertlew institutı, Okeanografiya hám balıq ilimiy izertlew institutı, Astronomiya institutı, Neft izertlew institutı, Informaciya hám hújjetlestiriw milliy orayı bar). Qahirada Pedagogika izertlewleri milliy orayı, al-Jizada Arab tili akademiyası, awıl xojalıǵı izertlew orayı hám basqalar bar.

Baspasózi, telekórsetiwi hám radioesittiriwi

Mısırda waqıtlı basılımlar sanı 300 den asadı. Eń irileri: „Alaqrom“ („Haj saparına barǵanlardıń kiyimi“, kúndelik gazeta, 1875-jıldan), „Al-axbor“ („Xabarlar“, kúndelik gazetası, 1944-jıldan), „Al-jumhuriya“ („Respublika“, kúndelik gazetası, 1953-jıldan), „Al-xalıq“ (kúndelik gazetası, 1978-jıldan), „Axbor al-Yaum“ („Kún jańalıqları“, kúndelik gazetası, 1944-jıldan). „Al-ahror“ („Liberallar“, háptelik gazeta, 1977-jıldan), „Al-vafd“ („Delegaciya“, háptelik gazeta, 1984-jıldan), „Axer saa“ („Sońǵı saatta“, háptelik jurnal, 1934-jıldan), „Alka-vakib“ („Juldızlar“, háptelik jurnal, 1952-jıldan), „Oktobr“ („Oktyabr“, aylıq jurnal, 1976-jıldan) — hámmesi arab tilinde; „Jurnal d'Ejipt“ („Mısır gazetası“, francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik menshikli gazeta, 1936-jıldan), „Ijipshn gazett“ („Mısır gazetası“, inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1880-jıldan), „Ijipshn meyl“ („Mısır pochtası“, inglis tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1910-jıldan) hám basqa Jaqın Shıǵıs informaciya agentligi (MENA), Mısırdıń rásmiy informaciya agentligi, 1955-jılda dúzilgen. Mısır radioesittiriw hám telekórsetiw awqamı 1928-jılda shólkemlestirilgen.

Ádebiyatı

Ádebiyatı eń áyyemgi ádebiyatlardan bolıp, eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqta payda bolǵan. Áyyemgi Mısır hám qibt ádebiyatı rawajlanǵan. Rásmiy hám tariyxıy waqıyalar bayanı, miynet procesin jırlawshı qosıqlar sıyaqlı kórkem ádebiyatqa baylanıslı esteliklerdiń kóplegen úlgisi shaqlar saǵanaları diywallarına jazıp qaldırılǵan. Orta hám Jańa shaqlıq (eramızǵa shekemgi XVI-XI ásirler) papiruslarında jazılǵan kóplegen ráwiyatlar saqlanǵan. Olardıń avtorları málim emes. Tiykarǵı janrları: ertek, ráwiyat, gimn, joqlaw qosıǵı, duwa, násiyat, tımsal, epos, ashıqlıq lirika sıyaqlılar. Eramızǵa shekemgi VII-XV ásirlerde arab ádebiyatı qáliplesip, gúllendi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı janr hám temalar keńeydi. Jańa Mısır ádebiyatı túrkler húkimranlıǵı (XVI-XVIII ásirler) sebepli rawajlanbay qalǵan edi. XIX ásir baslarınan Mısır ádebiyatı Evropa kolonizatorlarına qarsı gúres tásirinde arab tilinde rawajlandı. XIX ásirdiń 1-yarımında Muhammed Alidiń reforması múnásibeti menen Mısırda dúnyalıq mektepler ashıldı, kitaplar basıp shıǵarıla basladı, birinshi arab gazetası basıp shıǵarıldı. Áne sol dáwirde Muhammed Abdo, Abdullah Nodim, Adib Ishaq sıyaqlı aǵartıwshı jazıwshılar shet el kelgindileriniń zulımına qarsı shıǵıp, social reformalardıń zárúrligi haqqında jazdı, Mahmud Sami al-Barudiy (1837-1904) óz qosıqlarında inglis zalımlarına qarsı gúresiwge shaqırdı. Qurandı yadqa biletuǵın adam Ibrahim (1871-1932) hám „shayırlar ámiri“ Ahmed Shavqiy (1869-1932) da óz dóretpelerinde inglisler húkimranlıǵına qarsı gúresti súwretledi. Jańa Mısır ádebiyatı hám publicistikasınıń tiykarshısı Mustafo Kámil (1874-1908) da sol dáwirdiń iri aǵartıwshısı bolıp tabıladı. 1919-24-jıllarda Mısır xalqınıń inglislerge qarsı kóterilislerinen keyin Toho Husayn, Tavfiq al-hakim sıyaqlı jazıwshılar nátiyjeli dóretiwshilik etti. 20-jıllar Mısır ádebiyatında xojalıq temadaǵı novellalar tiykarǵı orındı iyeledi. Onıń tiykarshısı „Shayıq Juma hám basqa gúrrińler“ atlı dáslepki novellalar toplamı avtorı Mahmud Taymur bolıp tabıladı. Salom Musa hám Ibrahim Amin sıyaqlı kekse aǵartıwshı jazıwshılar da miynetkeshlerdiń inglisler húkimranlıǵına qarsı gúresin sáwlelendiriwshi dóretpeler jaratıp, milliy azatlıq ideyalarına sadıq qaldı.

20-jıllarda Mısır ádebiyatında xojalıq temadaǵı dramalar da payda boldı. Mısır Taymurdıń „Apat“, Farax Antuannıń „Jańa hám áyyemgi Mısır“, Antuan Yazbektiń „Úyde dúbeley“ hám „Qurban“ pyesalarında zamanagóy temalar óz kórinisin tapqan. 20-30-jıllarda ataqlı dramaturg Ahmed Shavqiy áyyemgi Mısır ádebiyatı tariyxına tiyisli „Kleopatranıń ólimi“, „Antara“ sıyaqlı poeziyalıq temperaturagediyalar jarattı. 30-jıllarda poeziya rawajlanıwında „Apolo“ („Apollon“) dógeregi áhmiyetli rol oynadı. Mısır ádebiyatı Ekinshi jáhán urısınan keyingi jıllarda, ásirese, gúllep rawajlandı. Bul dáwir ádebiyatında demokratiyalıq ideyalardı jırlaǵan bir qansha talantlı jaslar payda boldı. Tınıshlıq hám keleshek ushın gúres jazıwshılardıń tiykarǵı teması boldı. 40-50-jıllar gúrriń janrında Abdurahman al-hamisiy hám Abdurahman ash-Sharkaviy dóretiwshiligi tiykarǵı orındı iyeleydi. Hamisiydiń „Qanlı kóylek“, „Qatpaǵan qan“, „Biz ólmeymiz“ hám Sharkaviydiń „Bayraq“, „Oraylıq kóshe artınan“ sıyaqlı toplamlarında milliy ǵárezsizlik ushın gúres sáwlelengen. Tap sol tema romantikalıq ruwxta Yusuf as-Siboyiniń „Júregimdi qaytarıp ber“ hám Ishaq Abdul Quddustıń „Oyımızda er adam bar“ dóretpelerinde óz kórinisin tawǵan. Bul dáwirdegi social-turmıslıq temanı sáwlelendirgen romanlar dıqqatqa ılayıq. Nagib Mahfuz revolyuciyaǵa shekem hám onnan sońǵı dáwir haqqında iri dóretpeler jarattı. „Awlaq kósheler“, „Baslanıw hám institutiho“ atlı romanları hám „Bayn al-Qasrayn“, „As-Sukkariya“ trilogiyası shayırǵa dańq keltirdi. Ol 50-jıllarda sın kózqarastan realizm dástúrlerin dawam ettirip, zamanagóy temadaǵı „Gúzgi bódeneler“, „Jol“, „Gedey“ sıyaqlı romanlar jazdı. Mısır jámiyeti turmısında júz berip atırǵan social hádiyselerdi sáwlelendiriwge urınıw ádebiyattaǵı tiykarǵı jónelis bolıp tabıladı. 60-90-jıllar ádebiyattıń aktual temadaǵı dóretpeleri arasında al-Hitaniydiń „Zafaron“ kóshesindegi áńgimeler", al-Kuayidtiń „Mısır úlkesindegi urıs“, „Qısqı tús“, S Ibrahimniń „Avgust juldızı“ romanları bar.

Arxitektura

Mısır áyyemgi arxitekturalıq esteliklerge bay mámleket. 4 mıń jıllıq rawajlanıw dáwirin óz ishine alıwshı Áyyemgi Mısır arxitekturasında haj saparına barǵanlardıń kiyimi, mazarlardıń kemnen-kem ushırasatuǵın forma hám túrleri jaratıldı. Bular jáhán kórkem óneriniń kem ushıraytuǵın úlgileri bolıp tabıladı. Grek-Rim dáwiri (eramızǵa shekemgi 300 jıl) nde áyyemgi arxitekturalıq dástúrler menen qatar jańa arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelikler júzege keldi. Xristianlıq bolsa Bavit, oypatlıq Natrun, Sohoj sahralarındaǵı monastrlarda sáwlelendirildi. Mısırǵa arablar keliwi nátiyjesinde musulman arxitektorlıǵınıń rawajlanıwına tiykar salındı. Meshit, shah sarayı, juwınıw bólmeleri hám áskeriy qorǵanlar qala arxitektorlıǵınıń tiykarǵı elementleri bolıp qaldı. Nildiń shıǵıs jaǵasında qurılǵan Fustat qorǵanı (640-41) arablardıń Mısırda qurǵan dáslepki arxitekturalıq imaratı bolıp tabıladı. 8-9-jıllarda-aq tuwrı múyeshli, háwlili, átirapı ústinli áywanlar menen oralǵan ayrıqsha meshit ımaratları payda boldı (Ámir meshiti, 641- 827; Ibn Tulun meshiti, 876-79 hám basqalar). Fatimiyler Fustattı basıp alıp, onıń arqada Mısırdıń házirgi paytaxtı — Al-Qahira (jeńimpaz) nı qurdı (969). Fatimiyler (X-XII ásirler) hám ayyubiyler (XII-XIII ásirler) dáwirinen Al-Qahirada kóp meshitler, imaratlar, sonday-aq, Al-Qahiranıń úsh qala dárwazası, Qahira qorǵanı qalǵan. Mamluklar dáwiri (XIII-XVI ásir basları) nde úlken meshitler, medireseler qurılısı áhmiyetli orın iyeledi. Bul ımaratlar bezeginde kafelshilik, tas hám ayna úlken orın aldı.

XVI ásirden ımaratlar, tiykarınan, túrk dástúrleri tiykarında qurıldı. Mısalı, Muhammed Ali meshiti (qorǵanda, 1630-48). XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Mısır arxitektorlıǵında áyyemgi milliy dástúrlerdi qayta tiklewge umtılıw kúsheydi. Biraq, áyne waqıtta Evropa klassicizminiń de tásiri kúsheydi. Suvaysh kanalınıń qazılıwı (1835-69) menen jańa qalalar: Port-Said, Suvaysh, Ismoiliya qurıldı. Mısırdıń ayrıqsha shárayatında Evropa arxitektorlıǵın qollanıw tájiriybesi tek sırtqı sapalardı júzeki túrde qabıllaw jolı menenǵana bardı. XX ásir baslarında Qahira Gezir hám Rod atawlarında qurılǵan jańa ımaratlar esabına talay keńeydi. XX ásirdiń 30-50-jıllarında Mısırdıń sociallıq hám mádeniy turmısında aldıǵa jıljıw júz beriwi nátiyjesinde Mısır arxitektorlıǵında zamanagóylıq tiykarǵı orın iyeledi. Iskandariya qayta qurılıp, shıǵısta al-Muntaz, batısta Ras at-Din qorǵanları menen tutastı. Aralıqta dem alıw baǵları, sport klubları qurıldı. Mısır xalqınıń ǵárezsizlik ushın gúresi ótmishtegi milliy miyraslar dóretiwshiligin tiklew bayraǵı astında ótti. An-Naxta „Oyanıw“ atın alǵan bul háreket, ásirese, ádebiyat hám kórkem ónerge kúshli tásir etti, arxitektorlıq ta bunnan shette qalmadı. Sol dáwirdegi Mısır arxitektorları óziniń jańa baǵdarında jáhán zamanagóy arxitektorlıǵınıń teoriya hám ámeliyatın inabatqa alıp bardı. Qahira (1955) hám Iskandariya (1958) qalaların qayta qurıw jobası dúzildi. 60-jıllarda jańa arxitektorlıq ushın alıp barılǵan gúres, tiykarınan, jeńiske eristi. Zamanagóy usılda kóplegen jámiyetlik ımaratları (Qahira aeroportı, Iskandariyada „Palestina“ mıymanxanası, Qahiranıń jańa Madinat-an-Nasir rayonı, 1959-62, bas arxitektor Sayd Karim), Húkimet úyi, universitet qalashası, emlewxanalar, 100 mıń orınlı stadion, sayaxatshılar orayı qurıldı. Olarda orta ásir arab arxitektorlıǵı dástúrlerinen de paydalanılǵan.

Súwretlew kórkem óneri

Mısırda áyyemgi kórkem óneri ótmishten qalǵan estelikler kóp saqlanǵan (Qarańız: Mısır, Áyyemgi Mısır). Musulman súwretlew kórkem óneriniń bizge shekem jetip kelgen dáslepki úlgileri fatimiyler dáwirine tiyisli bolıp tabıladı. Fustattaǵı juwınıw bólmesi diywalına sızılǵan súwretler, tas, aǵash, pil súyegine naǵıs oyıwshılıq usılında islengen sázendeler, ayaq oyınshı hayal-qızlar, shabandozlar kórinisi, ań hám ziyapat tábiyat kórinisleri, miniatyuralar, „Maqamat“ kitabına islengen súwretler solar qatarına kiredi. Olardıń súwretlew usılında grek hám qibt kórkem óneri dástúrleri tásiri bilinedi. Orta ásir tábiyat kórinisli-ámeliy kórkem ónerinde keste, toqıma yamasa baspa gúlli gezlemeler, ráń-báreń gúlli ılaydan islengen ıdıs buyımlar, taw xrustalınan tarap hám oyıp naǵıslanǵan ıdıslar, sirkorlik menen islengen shıyshe buyımlar, elegant oyıp hám qadalatuǵın úskeneler, saltanatlı oyma naǵıslı aǵash teksheler, minberler soǵıw keń úrp-ádet boldı. Mısırdaǵı arab kórkem óneriniń barlıq túrlerinde naǵıs hám sulıw jazıw ayrıqsha orın aladı. X-XII ásirler kórkem óner shıǵarmalarınıń bezewlerinde adam hám jániwarlar súwreti kóp ushıraydı, keyingi dáwirlerde bolsa tábiyat hám ósimlikler súwreti, túrli sızıqlar ústemlik etti.

XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Mısırda jańa súwretlew kórkem óneri payda boldı. Bul waqıya, bir tárepten, jańa dáwirdegi evropalıq ustalar tájiriybesi hám kórkem ónerin ózlestiriw, ekinshi tárepten, milliy azatlıq háreketi tásirinde áyyemgi hám orta ásir milliy kórkem dástúrlerin qayta tiklew múddáhási menen parqlanadı. Zamanagóy Mısır kórkem ónerine salıstırǵanda jas. Dáslepki dáwirde ol batıs modern aǵımları tásirinde bolsa da, tezlikte milliy dástúrler hám áyyemgi miyraslardı úyreniwge kiristi. Jańa kórkem ónerdiń tiykarshıları Mahmud Muxtar hám Mahmud Saidtiń dóretiwshiligi XX ásirdiń 20-30-jıllarında gúllew dáwirin bastan keshirdi. Bularǵa 40-jıllarda jańa dáwir kórkem óneriniń iri wákili Muhammed Naǵi qosıldı. Olardıń dóretiwshiligi óz xalqınıń áyyemgi kórkem mádeniyatına umtılıwı, adamgershilikliligi hám xalıqshıllıǵı menen ajıralıp turadı. Muxtardıń iri dóretpelerinen „Oyanıp atırǵan Mısır“ monumenti keń dańq qazanǵan. Naǵidiń „Efiopiya turmısınan bólek“, „Pardoz“, „Qahiradaǵı kópir“ hám basqa dóretpeleri ataqlı. 1952-jılǵı revolyuciya jas realist súwretshiler: tábiyat kórinisshisi Georg Sabax, Labib Tadros, Said as-Sadr, portretshi Husan Bakar, Latif Nasim, Muhammed Uvays hám basqalardıń dóretiwshiligine keń jol ashtı. 50-jıllar súwretshiliginde bezew kartinalar da keń tarqaldı. Ataqlı Jamal as-Saǵinniń „Azatlıq“, „Tınıshlıq jeńisi“, „Afrikanıń oyanıwı“ sıyaqlı simvollıq háykelleri avtordıń adamgershilik, xalıq jeńisine iseniminen dárek beredi. Músinshilerden Misr Musa, A. Usmoniy, músinshi hám súwretshi Dia Sakkoflar milliy temanı sáwlelendiriwdiń realistlik usıllarına múrájat etedi. Ayırım jas súwretshiler Batıstaǵı eń jańa modernistlik aǵımlar jolınan barıwǵa umtıladı. Dástúriy tábiyat kórinisli-ámeliy kórkem óner túrleri, súyek, aǵash, metall naǵıs oyıwshılıǵı, zergerlik, toqımashılıq, gúlalshılıq rawajlanǵan. Súwretshilik te rawajlandı: Abdul Vofiy, Fuod, Izzet, al-Buxgori, Zuxdiy Roha hám basqalar xalıq ámeliy kórkem ónerinde shını, ayna, tas hám zamanagóy sintetikalıq materiallardan paydalanıp basladı. Qahiradaǵı elegant kórkem óner mektebi kórkem institutqa aylandırıldı.

Muzıkası

Muzıka — Mısır mádeniy turmısınıń ajıralmas bólegi. Áyyemgi dramatikalıq diniy janrlardan baslap maqamlarına shekem ataqlı. Arab maqamları Shıǵıstaǵı basqa xalıqlar arasında da jayılǵan. Saz ásbapları túrli-túrli. Kolonizatorlıq tásiri Mısır mádeniyatı rawajlanıwına tosıq boldı. Said Darvish (1892-1923) jańa Mısır muzıkasınıń qarlıǵashı bolıp tabıladı. Onıń jaqtı patriotlıq ruwxındaǵı qosıqları kóplegen arab mámleketlerine jayılǵan. „Al-Barux“, „Shahrizoda“, „Onlıq qıyıq“ sıyaqlı muzıkalı saxna dóretpeleri Mısır zamanagóy muzıkasına tiykar boldı. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında Mısır muzıkasında koncertler úlken orın aldı. Jańa koncert janrları payda boldı. 1910-20-jıllarda arab operettası degen janr júzege keldi. Kompozitor Said Darvish bul janrdıń eń ataqlı arbabı edi. 1914-jılda Al-Qahirada tiykar salınǵan muzıka klubı keyinirek Shıǵıs muzıkası mektebine (1929-jıldan Arab muzıkası institutına) aylandırıldı. 1927-jılda Mısır muzıka jámiyeti dúzildi. 1952-jıl revolyuciyasınan keyin Mısır muzıkalıq turmısı janlandı. Bir qatar orta hám joqarı oqıw orınlarında muzıkashılar tayarlana basladı. 60-80-jıllarda, ásirese, qalalarda ǵalabalıq muzıka keń jayıldı. Al-Qahira konservatoriyası paytaxt opera teatrınıń milliy kadrlar oshaǵı bolıp tabıladı. 1962-jılda Al-Qahirada Operetta teatrı ashılǵan. Mısır muzıkasında jańa ideologiyalıq kórkem ádebiylik kúsheydi, jergilikli temalarǵa itibar kóbeydi. Mısır artistleri arasında Um Kulsum, Shams, Saǵira, Shodiya, Fayz, Ahdam, Saboh sıyaqlı jeke atqarıwshılar ataqlı.

Teatrı

Mısırda teatr kórkem óneri elementleri eń áyyemgi diniy dástúr hám bayram tamashalarına barıp taqaladı. Orta ásirlerde soya teatrı bolǵan. Mamluklar húkimranlıǵı úrp-ádetlerin mazaq etiwshi komediyalar avtorı Ibn Daniala bul teatrdıń belgili ǵayratkeri edi. Bul dáwirde quwırshaq teatrları da keń jayıldı. „Araguz“ quwırshaq teatrı, ásirese, ataqlı boldı. 1869-jılda Suvaysh kanalı saltanatlı ashılıwı múnásibeti menen Opera teatrı qurıldı hám J. Verdidiń „Rigoletto“, 1871-jılda „Aida“ operaları kórsetildi. 1869-jılda Yo. Sannua basshılıǵında birinshi milliy professional teatr truppası dúzildi hám óziniń arab tilindegi operettasın kórsetti. Keyinirek Qahira hám Iskandariyada da professional drama teatrları ashıldı. Bular arasında I. Farrah tárepinen dúzilgen (1891) teatr truppası dóretiwshiligi milliy muzıkalı dramaǵa tiykar boldı. Kóplegen háweskerlik jámáátleri de isledi. Mısır teatrı rawajlanıwınıń keyingi dáwiri J. Abyod, Misr Taymur, Yu. Vahbiy, T. Al-Hakim sıyaqlı talantlı teatr ǵayratkerleri atı menen baylanıslı. 1920-jılda „Al-Ezbakiya“ teatrı, 1923-jılda Y. Vahbiy basshılıǵında „Ramzes“ teatrı, 1933-jılda „Milliy truppa“, 1935-jılda Al-Hakim basshılıǵında „Milliy teatr“ dúzildi. Mısır áste-aqırın arab teatr mádeniyatınıń orayına aylandı. 1952-jılǵı revolyuciyadan keyin arab xalıqları turmısındaǵı siyasiy jáne social-ekonomikalıq ózgeris milliy kórkem óner, atap aytqanda, teatr kórkem óneri rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı. Qahiradaǵı Milliy teatr, Xalıq teatrı, „Arab teatrı“ sıyaqlı mámleket teatrlarınıń iskerligi jańa basqıshqa kóterildi. Teatr kórkem óneri institutı (1952), „26-iyul teatrı“ (1959), „Al-Jumhuriya“ (1961) teatrı ashıldı. Qahirada menshikli teatrlar da bar. Iskandariyadaǵı Muhammed Ali teatr truppası, „Kleopatra“ teatrı, Milliy teatr, sonıń menen birge, Qahira, Port -Said, Damanhur, Tanta sıyaqlı qalalardaǵı háweskerlik truppaları da ataqlı. Teatrlar repertuarlarınan Yo. Sannua, Yu. Vahbiy, A. Ezbak, T. Al-Hakim, Misr Taymur, A. Farrah, Yu. Idris sıyaqlı milliy hám de jáhán klassikleriniń dóretpeleri orın alǵan. Olarda Mısır kóshe xalıq teatrı usıllarınan da paydalanıladı. Saxna kórkem óneriniń basqa túrleri sıyaqlı xalıq oyın kórkem óneri de eski bolıp tabıladı. Hár bir teatr truppası ayaq oyınǵa úlken orın beredi. Eski baletke qızıǵıwshılıq Mısır saxnasına Batıs eski baletiniń kirip keliwi menen baslandı. Mámlekette menshikli balet mektepleri dúzildi, qábiletli jaslar balet kórkem ónerin úyreniw ushın Evropa qalalarına jiberildi. 1959-jılda milliy xoreografiya mektebi ashıldı.

Kinosı

1896-jılda Iskandariyada birinshi kinoteatr ashılǵan, onda shet el filmleri kórsetilgen. 1912-jılda hújjetli lentalar islep shıǵarıla baslaǵan. Dáslepki arab kórkem filmleri — „Jar jaǵasında“ hám „Úzilgen gul“ 1917 hám 1918-jıllarda ekranǵa shıǵarılǵan bolsa da, olardı turaqlı islep shıǵarıw 1927-jıldan baslanǵan. Dáslepki arab dawıslı filmleri („Laylo“, rejissyorı A. Jalal; „Kewil qosıǵı“, rejissyorı J. Abyod hám Nadra; „Baylardıń balaları“, rejissyorı Misr Karim) 1931-jılda Parijde súwretke alınǵan. 30-jıllardıń aqırı — 40-jıllar basında milliy kinonı rawajlandırıw háreketi baslandı. 1935-jılda Al-Qahirada „Mısır“ milliy kinostudiyasınıń ashılıwı menen arab kinematografiyası tez rawajlana basladı. 1927-38-jıllar dawamında 70 kinofilm, 1952-jıldan bolsa hár jılı 60-70 ten kinofilm islep shıǵarıldı hám Mısır kinematografiyası xalıqaralıq kólemde tanılıp basladı. „Júrektegi oq“, „Aq gúl“ (rejissyorı Mısır Karim), „Dozaq aspanı“, „Jámila“ (rejissyorı Yu. Shaxin), „Shıdamlılıq“ (rejissyorı K. Salim), „Muhabbat hám kóz jasları“ (rejissyorı K. ash-Shayıq), „Qara kózáynek“ (rejissyorı X. Mustafo) sıyaqlı arab filmleri mámleket hám sırt el kinoekranlarında dańq qazanǵan. 1963-jılda kino, radio hám telekórsetiw bas basqarması dúzildi. 60-jıllarda G. Barakattiń „Gúná“, T. Salahtıń „Qaharmanlar gúresi“, S. Sayfinıń „Súyiw máwriti emes“ filmlerinde hayal-qızlar azatlıǵı máselesi, Yu. Shaxin, K. ash-Shayıqtıń filmlerinde dıyqanlar hám ziyalı adamlardıń sanasınıń oyanıwı máseleleri kóterildi. 70-80-jıllarda ekranǵa shıǵarılǵan kórkem tasmalar xalıq turmısı, turmıs jumbaqları, bilimlendiriw reforması hám basqa temalarǵa arnalǵan. 1975-jıldan milliy kino festivalları, 1976-jıldan Qahira xalıq aralıq kinofestivalları úzliksiz ótkerilip basladı. Mısırdıń kóplegen filmleri Jeneva, Bayrut, Tashkent kinofestivallarında altın sıylıq hám húrmetli jarlıqlar menen sıylıqlanǵan. Mámlekette 8 kinostudiya, 350 kinoteatr bar.

Siltewler

Wikimedia Commonsta

Mısır boyınsha fayllar bar.